عصر توریسم: موزه های دانشگاهی در كشورمان، مكان های ناشناخته ای بودند كه از 10 سال پیش همزمان با شروع به كار موزه مقدم دانشگاه تهران، برای اولین بار آغاز به كار كردند. برمبنای اعلام تنها عضو ایرانی كمیته بین المللی موزه ها و مجموعه های دانشگاهی (UMAC)، تابحال حدود 30 موزه دانشگاهی در كشور شناسایی شده است.
به گزارش عصر توریسم به نقل از ایسنا، موزه های دانشگاهی انبار یا مخزنی از مجموعه ها هستند كه از طرف یك دانشگاه اداره می گردند. بطور معمول هدف از راه اندازی موزه های دانشگاهی، كمك به تدریس و پژوهش در نهادی است كه به واسطه اشیا و امكانات موجود در آن، سطح بالاتری از یادگیری را محقق می كند.
ردپای نخستین موزه های دانشگاهی به دانشگاه های قرون وسطایی برمی گردد كه در آنها مجموعه هایی به منظور ارتقای سطح یادگیری در رشته های پزشكی، فیزیك، گیاه شناسی و … وجود داشت. بعنوان مثال “نمایش آناتومی” یا “تئاتر آناتومی” (Anatomical Theatre) به فضایی اطلاق می شود كه در آغاز قرن ۱۷ در دانشگاه هایی همچون بولونیا، لیدن، فرارا و مون پلیه به وجود آمد تا در آن دانشجویان رشته پزشكی به تماشای تشریح آناتومی بدن انسان بنشینند.
بطور تاریخی اما، تأسیس قدیمی ترین موزه دانشگاهی جهان را به سال ۱۶۸۳ در دانشگاه آكسفورد انگلستان نسبت می دهند؛ زمانی كه موزه هنر و دیرینه شناسی “اشمولین” افتتاح می شود. در این موزه مجموعه ارزشمندی از نقاشی ها و اشیای باستانی، همچون تندیس هایی از دوران یونان باستان و سكه های رومی وجود داشته و تا به امروز نیز ماندگار است. در قرن های بعدی تنوع و پیچیدگی موزه ها و مجموعه های دانشگاهی بطور قابل توجهی افزایش یافت.
طی دهه ها و به مرور كه موزه های دانشگاهی در صدد پاسخ به نیازهای فرهنگی مردم برآمده و درهای خودرا به روی عموم گشودند، نقش موزه های دانشگاهی تغییر كرد؛ خیلی از موزه های دانشگاهی حالا نقش “توسعه آموزش عمومی” را بعنوان قسمتی از مأموریت خود پذیرفته اند.
این در شرایطی است كه برخی از آنها رویكرد درآمدزایی نیز پیدا كرده اند، در عین حال خیلی از موزه های دانشگاهی با كمبود بودجه، امكانات، كاركنان متخصص و نیز احساس فقدان هویت منسجم در میان كاركنان مواجهند. علیرغم این چالش ها، در قرن ۲۱ موزه های دانشگاهی نه تنها به نقش مهم خود در یادگیری مبتنی بر اشیا یا سوژه محور (Object-Learning Based) ادامه می دهند، بلكه كاركردهای شهروندی و فرهنگی مهمی برای جامعه بزرگ تر نیز دارند.
بطور تاریخی، موزه های دانشگاهی علاوه بر اینكه محلی برای تحقیق و پژوهش به شمار می آیند، مجموعه های دارای جنبه یادبود، مجموعه های تشریفاتی، تزئینی و آموزشی را دربرمی گیرند. مجموعه های فوق برای دانشگاهیان نقش یك منبع باارزش تحقیقاتی را بازی می كنند، در عین حال كه برای دانش آموزان كاربرد آموزشی و تفریحی دارند و سبب بالا بردن سواد بصری آنها، بهبود تفكر انتقادی و افزایش مهارت های خلاقانه می شوند.
روایت موزه های دانشگاهی در ایران
روایت موزه های دانشگاهی در ایران نیز روایت كم و بیش مشابهی است، خصوصاً آنكه مسئولان موزه های دانشگاهی نقش های ترویجی موزه را به خوبی می شناسند و برای آنها ارزش قائلند. با وجود آنكه سرآغاز راه موزه های دانشگاهی موزه مقدم دانشگاه تهران بوده است، این مسیر راه خودرا بطور متفاوت تری می پیماید و ادامه آن شباهت چندانی با قدم ابتدایی ندارد. این از آن رو است كه ماهیت تاریخی دانشگاه تهران ایجاب می كند موزه های بیشتری داشته باشد، ضمن آنكه میزان بودجه ای كه در دانشگاه تهران به این امور اختصاص داده شده، اساساً قابل مقایسه با سایر دانشگاه ها نیست.
آنچه رئیس موزه ملی علوم و فناوری ایران و بیشتر قریب به اتفاق مسئولان موزه های دانشگاهی نسبت به آن توافق دارند، خاصیت “تعاملی” موزه های علم و موزه های دانشگاهی است. به عبارتی می توان گفت بیشتر مسئولان موزه های دانشگاهی به صورتی بوسیله فراهم كردن امكان بازدیدهای گروهی دانش آموزان از موزه، حضور راهنما یا كارشناس در حین بازدید دانش آموزان، تطبیق زمان بازدید گروهی با زمان تدریس بخش خاصی از محتوای كتب تحصیلی دانش آموزان و اقدامات دیگر؛ به صورتی چاشنی “تعاملی بودن” را به فعالیت های موزه ای خود افزوده اند.
نكته جالب توجه آنكه سیف الله جلیلی در اولین مصاحبه اختصاص خود پیرامون موزه های دانشگاهی با خبرنگار ایسنا، تعریف متفاوتی برای این موزه ها در مقایسه با موزه های علوم و فناوری قائل شد و اظهار داشت: موزه های دانشگاهی معمولاً دستگاه ها یا وسایلی را كه از نظر تاریخی مهم باشند، گردآوری كرده و به نمایش می گذارند.
وی با اشاره به اینكه موزه های دانشگاهی به موزه های سنتی نزدیك ترند، افزود: مثلاً امكان دارد یك دانشگاه صنعتی، وسیله ها و سیر تاریخی یك حوزه خاص مثلاً برق را به نمایش بگذارد؛ در این صورت یك موزه معمولی به حساب می آید. اساساً در دانشگاه ها چیزی به نام موزه علم و فناوری به معنای واقعی آن نداریم.
رئیس موزه علوم و فناوری با بیان اینكه وظیفه دانشگاه طراحی موزه علم نیست، وظایف دانشگاه را مشخص دانست و اظهار داشت: بسیاری از موزه های دانشگاهی، “علمی” هستند و به موزه های علم نزدیك شده، اما بعنوان موزه تعاملی شناخته نمی شوند.
با این وجود به نظر رسید كه به مرور پیوند بهتری میان موزه ملی علوم و فناوری ایران و موزه های دانشگاهی برقرار شد. همین طور راه یافتن خبرنگار ایسنا به جلساتی كه پیرامون این مورد برگزار شد، امكان پیگیری بیشتر و رقم خوردن اتفاقات بعدی را فراهم آورد.
مشخص نبودن جایگاه موزه های دانشگاهی در چارت دانشگاه؛ مهم ترین چالش
در ابتدای امر، مهم ترین چالش موزه های دانشگاهی مشخص نبودن جایگاه حقوقی آنها در چارت دانشگاه شناسایی شد؛ بدین ترتیب كه بعضی موزه ها زیرمجموعه معاونت پژوهش وفناوری و بعضی زیرمجموعه كتابخانه یا روابط عمومی دانشگاه ها تعریف شده بود. قرار گرفتن در زیرمجموعه معاونت پژوهش وفناوری كار موزه های دانشگاهی را سخت می كرد؛ چونكه با وجود وضعیت بودجه كنونی دانشگاه ها در این بخش، اختصاص بودجه به موزه امری غیر قابل قبول به نظر می رسید، ضمن آنكه قرار گرفتن ذیل كتابخانه یا روابط عمومی دانشگاه نیز نابسامانی های اداری و مالی خاص خودرا به همراه داشت.
خوشبختانه در پنجمین نشست تخصصی موزه های دانشگاهی كه ۱۲ دی ماه سال قبل در ساختمان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد، سیامك خادمی معاون پژوهشی موزه ملی علوم و فناوری ایران، یكی از مهمترین مسائل موزه های دانشگاهی را “جایگاه حقوقی” آنها عنوان و تشریح كرد: هم اكنون رد پای موزه های دانشگاهی در اسناد بالادستی دیده شده، اما جایگاه مشخصی برای موزه ها در چارت دانشگاه در نظر گرفته نشده است؛ همچون آنكه برخی از آنها زیرمجموعه كتابخانه، روابط عمومی یا معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه هستند.
ایشان در ادامه این جلسه از آمادگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای تعیین جایگاه موزه های دانشگاهی در چارت دانشگاه آگاهی داد و اضافه كرد: از مسئولان موزه های دانشگاه تقاضا دارم نسبت به ثبت درخواست خود در این زمینه اقدام نمایند.
تشكیل شورایعالی موزه های دانشگاهی به منظور تدوین نظام موزه داری استاندارد
اتفاق خوب دیگر در این نشست، تشكیل “شورای عالی موزه های دانشگاهی” به ریاست مسعود برومند، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و دبیری سیف الله جلیلی، رئیس موزه ملی علوم و فناوری بود. همین طور بنا شد تا در این شورا كه در جهت ایجاد نظام موزه داری استاندارد تشكیل می شود، ۵ نماینده موزه های دانشگاهی نیز حضور داشته باشند.
این اعضا متشكل از محمدعلی زارع مدیركل امور فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران، سلمان ساكت رئیس مركز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد، بیژن برازنده رئیس موزه دانشگاه شهید چمران، دكتر كیوان جوراب چی سرپرست اداره اسناد و موزه دانشگاه شهید بهشتی و صدرالدین طاهری مسؤول موزه دانشگاه هنر اصفهان هستند. پیش نویس آیین نامه موزه های دانشگاهی كه قبل تر در موزه ملی علوم و فناوری ایران تهیه شده بود، هم اكنون از طرف این شورا در حال بررسی است و آیین نامه نهایی از طرف اعضای شورا تدوین خواهد شد.
یك چالش اساسی به نام “كمبود بودجه”؛ مبادرت به تجهیز موزه های دانشگاهی از كانال سازمان برنامه و بودجه در سال ۹۸
“كمبود بودجه” چالش مهم دیگر در موزه های دانشگاهی شناسایی شد كه البته چالش های بسیاری ذیل این مسئله قرار داشت؛ همچون آنكه در بیشتر موزه ها ویترین های مناسبی برای نگهداری از اشیا اختصاص داده نشده بود. آنچه مسئولان موزه را بیشتر از همه نگران می كرد، ارزش بالای اشیای درون موزه و داخل ویترین ها بود كه گاهی در شرایط مناسبی نگهداری نمی شد.
این مورد به خصوص زمانی بیشتر جلب توجه می كرد كه اشیا و تجهیزات منحصربه فرد و تاریخی در موزه موجود بود و استاندارد نبودن ویترین ها، سبب لطمه رسیدن به اشیای تاریخی شده بود (همچون آنچه در روایت موزه مهندسی برق نصیر خوانده ایم)، یا زمانی كه فضای كافی برای نمایش اشیای موزه ای وجود نداشت، و بعنوان مثال نمونه های فسیلی باارزش در انباری موزه خاك می خوردند (روایت موزه تاریخ طبیعی دانشگاه زنجان). این در شرایطی است كه لازم است به منظور لطمه نرسیدن به نمونه ها یا اشیای تاریخی، فضای موزه همچون نور بنا، ویترین ها و … كاملاً استاندارد باشد، ضمن آنكه لازم است امنیت كامل موزه نیز بوسیله دوربین های مدار بسته و دیگر تجهیزات امنیتی برقرار شود.
در پنجمین نشست تخصصی موزه های دانشگاهی همین طور هادی جعفری نژاد، رئیس امور فرهنگ، گردشگری و ورزش سازمان برنامه و بودجه كشور، ذیل سیاست های موزه در سازمان برنامه و بودجه كشور از طرحی میان این سازمان و وزارت علوم ذیل عنوان كمك به راه اندازی مساجد، مرمت بناهای تاریخی و كمك به موزه های دانشگاهی در دانشگاه آگاهی داد و اظهار داشت: ازاین رو ترتیبی داده شده تا در لایحه بودجه ۹۸ در چارچوب طرح تملك سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نسبت به تجهیز موزه های دانشگاهی از كانال سازمان برنامه و بودجه كشور اقدام نماییم.
مشكلی تحت عنوان “كمبود پرسنل” و لطمه های به كار گرفتن فرد غیرمتخصص در موزه
مشكل دیگر در موزه ها كمبود پرسنل و گاهی به كار گرفتن افراد غیرمتخصص شناسایی شد. البته با عنایت به آنكه بیشتر موزه ها را مسئولان كنونی موزه اداره می كردند و عشق و علاقه بسیار زیادی به كار خود داشتند، خطر چندانی موزه ها را از این بابت تهدید نمی كرد. با این وجود می توان اظهار داشت كه مشكل كمبود پرسنل در موزه های دانشگاهی نیز به صورتی ذیل مسئله كمبود بودجه قرار گرفته است.
در همین حال صدرالدین طاهری، عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان و یكی از اعضای شورایعالی موزه های دانشگاهی در “مورد حضور فرد غیرمتخصص در موزه” با خبرنگار ایسنا به گفت و گو پرداخت و توضیح داد: فرد غیرمتخصص نه می داند كه چطور با بنا برخورد كند، نه نیازهای مرمتی و حفاظتی اشیا را می شناسد. برخی از اشیا نمی توانند بطور دائم در معرض دید باشند و باید قسمتی از سال را در مخزن ها بگذرانند. همین طور برخی از اشیا به شرایط محیطی خاصی نیاز دارند و زمانی كه رفت وآمد در محیط زیاد باشد، ارتباط محیط آنها به هم می خورد. ازاین رو بعضی اشیا نیازمند نظارت دائم بر آنها هستند؛ همچون اشیایی كه از فضاهای مرطوب یا معادن نمك به دست آمده اند و لازم است مراقبت از آنها به نحوی صورت گیرد كه روند تخریب مجدداً شروع نشود.
وی تاكید كرد: خلاصه كلام آنكه اشیای حاضر در موزه دارای هویت های فرهنگی گوناگون هستند و فرد غیرمتخصص می تواند در طول دوره كاری خود در موزه، به نابودی این اشیا كمك نماید. این در شرایطی است كه كارشناس حاضر در موزه باید هویت و پیشینه اشیا را بداند و بین شیء و بازدیدكننده پل بزند. وی همینطور باید زبان شیء را بداند و توان تفسیر معنای پنهان در آنرا داشته باشد.
موزه هایی كه جنبه “هویت بخشی” به دانشگاه در آنها پررنگ تر بود
در این میان بعضی موزه های دانشگاهی همچون موزه دانشگاه فردوسی مشهد كه ذیل مركز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه تعریف شده بود، مركز اسناد دانشگاه صنعتی شریف و موزه دانشگاه علامه طباطبایی نقش متفاوتی را برای خود تعریف كرده بودند كه بیشتر جنبه هویت بخش و افتخارآمیز برای دانشگاه به شمار می آید. این مراكز كه بیشتر جمع آوری، حفظ و نگهداری تاریخ و پیشینه دانشگاه و نیز شناسایی و شناساندن نامداران و افتخارآفرینان دانشگاه را هدف قرار داده بودند، به صورتی با نام و نشان بلندآوازه سه دانشگاه فردوسی مشهد، صنعتی شریف و علامه طباطبایی سنخیت داشتند، ضمن آنكه بستر مناسبی برای تحقیق و پژوهش نیز فراهم نموده بودند.
ماهیت موزه های دانشگاه های هنر نیز متفاوت بود؛ همچون موزه دانشگاه هنر اسلامی تبریز كه به نمایش آثار برگزیده دانشجویان در “آثارخانه هنرهای اسلامی” و شكل گرفتن چرخه كارآفرینی در این دانشگاه دست یازیده بود و البته دانشگاه هایی همچون دانشگاه هنر اصفهان و دانشكده علوم انسانی دانشگاه نیشابور كه به شدت مستعد تأسیس موزه بودند، اما با عنایت به فقدان بودجه تابحال چنین امكانی برای آنها فراهم نشده بود.
همكاری مبهم سازمان میراث فرهنگی با موزه های دانشگاهی
موضوعی كه در انتها این روایت ها تا حدودی مبهم مانده، نسبت سازمان میراث فرهنگی با موزه های دانشگاهی است. در نخستین مصاحبه ای كه در ارتباط با موزه های دانشگاهی تهیه شد، محمد صالحی ویسی، مدیر امور بین الملل دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان نگه داری از اشیای به دست آمده از جستجوهای دیرینه شناسی منطقه بهبهان را مسئولیت آور دانست و ضمن اشاره به امضای تفاهم نامه ای با میراث فرهنگی در این زمینه، خاطرنشان كرد: میراث هنوز متقاعد نشده اشیا و آثار را به دانشگاه منتقل كند؛ بلكه بیشتر به دنبال آن است كه آثاری شامل كتب و نسخ خطی كه در دانشگاه ها و مراكز آموزش عالی موجود است، در اختیار میراث قرار گیرد.
این در حالی است برخی دیگر از مسئولان موزه های دانشگاهی نیز به امضای تفاهم نامه ها با میراث فرهنگی اشاره كرده اند. همین طور بگفته صدرالدین طاهری، عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان، مركز آموزش عالی میراث فرهنگی تهران نیز دیگر در مقطع كارشناسی جذب دانشجو نخواهد داشت و بدین ترتیب دانشگاه دولتی هنر اصفهان متولی آموزش موزه داری در كشور خواهد بود.
۳ اتفاق خوب موزه ای دیگر در سال ۹۷
در سال ۹۷ همین طور ۳ اتفاق موزه ای دیگر رقم خورد كه سبب خرسندی بود؛ نخست آنكه در نیمه تابستان شعبه دوم موزه ملی علوم و فناوری ایران در طبقه بالای كتابفروشی فرهنگان واقع در ضلع جنوب غربی بوستان رازی راه اندازی شد و این امید را به وجود آورد كه فضاهای بیشتری از طرف شهرداری، به خصوص در مناطق محروم شهر، به موزه علوم و فناوری اختصاص یابد.
مورد دوم پیوستن موزه تاریخ علوم دانشگاه محقق اردبیلی به كمیته بین المللی موزه ها و مجموعه های دانشگاهی (UMAC) در اسفند سال قبل بود. هم اكنون هشت موزه تاریخ علوم دانشگاه محقق اردبیلی، موزه های مقدم و نگارستان از دانشگاه تهران، موزه برق دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی و موزه تكنولوژی و تاریخ طبیعی دانشگاه شیراز، موزه ملی پزشكی دانشگاه علوم پزشكی تهران، موزه پزشكی دانشگاه علوم پزشكی بوشهر و موزه تاریخ طبیعی دانشگاه فرهنگیان مشهد عضو یومك هستند. هدف از این كمیته، اشتراك تجربیات بین اعضا در یك بستر جهانی و پشتیبانی از میراث به سرپرستی دانشگاه ها است.
در ایام آغازین سال جاری نیز، سیف الله جلیلی، رئیس موزه ملی علوم و فناوری ایران از تشكیل بانك اطلاعاتی موزه های دانشگاهی در فضای وب، به منظور آشنایی افراد با اطلاعات و اشیای این موزه ها آگاهی داد.
در انتها می توان گفت ۵+۱ اتفاق خوبی كه پارسال برای موزه های دانشگاهی رقم خورده، بیشتر از جنس توجه اولیه به این نهاد است؛ به عبارتی وعده برای تخصیص بودجه به موزه ها از كانال سازمان برنامه و بودجه كشور می تواند نویدبخش آینده ای روشن برای این نهاد باشد، اما شكی نیست كه اجرایی شدن آن در شرایط كنونی كشور با اما و اگرهای مسئولان روبه روست. در شرایط كنونی به نظر می آید ابتدا باید بر نقش ترویجی موزه های دانشگاهی تاكید شود و توجه به این نهاد در جهت سیاست “درهای باز دانشگاه” قرار گیرد.
چنان چه مسئولان دانشگاهی بیشتر از هر چیز بر حركت دانشگاه به سمت دانشگاه نسل سوم تاكید دارند، مسئولان موزه های دانشگاهی نیز به درستی ظرفیت این نهاد را برای توسعه پژوهش، كارآفرینی و ترویج علم شناخته اند. این در شرایطی است كه سیاست “درهای باز دانشگاه” نیز به صورتی در موزه های دانشگاهی محقق شده است؛ بیشتر موزه های دانشگاهی درهای خودرا به روی بازدید گروهی دانش آموزان گشوده اند و البته تاكید دارند كه این مورد موجب آشنایی پیشین دانش آموزان با دانشگاه و رشته های دانشگاهی نیز هست.
اقداماتی كه تابحال صورت گرفته همچون تعیین جایگاه حقوقی موزه های دانشگاهی، تخصیص بودجه یا تشكیل شورایعالی موزه های دانشگاهی همه و همه نوعی توجه اولیه به این نهاد به شمار می آید، كه البته امیدبخش است؛ با این وجود انتظار می رود با عنایت به نقش مؤثر موزه ها خصوصاً موزه های علم یا موزه های دانشگاهی در توسعه علمی و فرهنگی جامعه و توسعه پایدار، توجه بیشتری به توسعه و تقویت آنها صورت گیرد.
منبع: عصر توریسم
