عصر توریسم: اصفهان یك سال از روزی كه رئیس كمیته ملی ایكوموس ایران به اصفهان آمد و اظهار داشت: «گنبد مسجد شیخ لطف الله را تعمیر و به نظر من یك ترك آنرا خراب كردند» گذشته؛ سالی كه پُر پرسش و البته، كم پاسخ بود.
۹ روز پس از آنکه برف زمستانیِ سال ۱۳۹۸، همه جای اصفهان را سفیدپوش کرد، جز ترک مرمت شدهی گنبد شیخ لطف الله، مهدی مزروعی، رئیس وقت کمیسیون فرهنگی شورای شهر اصفهان در پنجمین گردهمایی سراسری شورای هماهنگی سازمان های غیردولتی میراث فرهنگی کشور، از مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان درخواست نمود تدبیری بیندیشد تا به ابهامات در مورد مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله پاسخ داده شود و مردم به رعایت امانت و تخصص در این اداره و وزارتخانه اطمینان پیدا کنند.
فریدون اللهیاری، در آن نشست اظهار داشت: «خوب است نشستی برگزار گردد تا همکاران ما بتوانند به صورت تخصصی درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله توضیحاتی را بیان کنند.» و به نظر می رسید که میل به برگزاری نشستی با حضور همهی متخصصان _که ناگزیر شامل منتقدان متخصص هم می شود_ در اداره کل میراث فرهنگی هم وجود دارد اما حتی پس ازآنکه حیدرعلی عابدی نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۳۰ بهمن ماه ۹۸ به ایسنا اعلام نمود «قرار است پس از عیدِ نوروز سال ۱۳۹۹، با حضور گروهی از مرمتگران بعنوان مشاور، سمیناری برگزار گردد و نه فقط مرمت گنبد شیخ لطف الله که مرمت های انجام شده بر آثار دیگر هم بررسی شود تا به نسخه ای کلی برای نظارت بر امر مرمت در همهی آثار تاریخی برسیم» و باوجوداینکه همین نماینده، در تاریخ ۱۰ خردادماه سالجاری بعد از درخواست ایسنا برای تشریح نتیجهی پیگیری خود، اظهار نمود: «از مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان درخواست کردم جهت احترام به افکار عمومی یک مصاحبهی مطبوعاتی با حضور خبرگزاری های مختلف و کارشناسان کمیته ملی نظارت برگزار کنند تا در آن، هم نتیجه کارهای مطالعاتی بر روی مرمت ترک قبلی تشریح شود و هم جزئیات طرح های آتی به اطلاع همگان برسد.» نه از این سمینار خبری شد و نه از آن نشست.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان سوم بهمن ماه سال قبل اظهار داشته بود: «پیشنهاد آقای محبعلی این بوده که برای ترک مرمت شده باردیگر داربست زده شود و ما تا آخرین لحظه نظرات را دریافت و در صورت تائید اعمال نماییم.» اما از آن تاریخ تا به امروز، به گواهی فیلمها و تصاویری که مستندات آن نزد خبرگزاری ایسنا موجود است، گردانندگان دو پیج اینستاگرامی در اصفهان و یک نماینده مجلس موفق شده اند از نزدیک شاهد وضعیت گنبد شیخ لطف الله باشند. مضمون نظر این سه تن هم پس از انتشار عکس و فیلمها در فضای مجازی و رسانه ها یک چیز بوده؛ از قضا درست همان نظری که فریدون اللهیاری هم آنرا در گفتگو با رسانه های مختلف به کّرات بیان کرده است: « ادامه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله که وضعیت نابسامانی دارد ضروری بوده و برای تحقق این مهم حالا به سه میلیارد تومان اعتبار نیاز است.»
نظر به اینکه ۱۱ آبان ماه سالجاری، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اعلام کرده: «پس از ایجاد پرسش هایی در مورد چگونگی مرمت یک ترک از گنبد مسجد، نشستی با حضور متخصصان داخل استان و همینطور با حضور متخصصان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار گردید و این صاحب نظران مرمت این بخش از گنبد را تائید کردند.»
ایسنا از چند تن از متخصصان منتقدی که انتظار می رفت زمینهی بازدید آنها هم از گنبد شیخ لطف الله فراهم گردد تا ارزیابی دقیق تری نسبت به اقداماتی که برای مرمت این گنبد انجام شده داشته باشند و احیاناً نظرات تکمیلی خویش را برای بهتر شدن ادامهی مرمت بیان کنند، یک سؤال واحد و مشخص را پرسید: «آیا شما از یک سال پیش تابحال جزو گروه کسانی بودید که از گنبد شیخ لطف الله بازدید و مرمت آنرا تائید کرده اند؟» پاسخ مرتضی فرشته نژاد، کارشناس ارشد معماری و مرمت و هوشنگ رسام، پیشکسوت کاشی کاری و مرمت، روزهای گذشته در ایسنا منتشر گردید و الان پاسخ سایر منتقدان را به سؤال ایسنا، در ادامه ازنظر می گذرانید:
مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران: «خیر. چیزی که ما تائید نکردیم این است که وقتی می خواهند در کارِ به این بزرگی دخالت کنند باید بر مبنای تمام مقررات بین المللی، گروهی از متخصصان را دعوت کنند، آن گروه با یکدیگر صحبت کنند و بهترین چاره را انتخاب کنند، بعد همان را انجام بدهند، نه اینکه یک چاره داشته باشند، آنرا انجام بدهند بعد حسن و حسین و تقی و نقی را ببرند روی گنبد تا انگشت بزنند لای کاشی ها و بگویند این کار شما خوب بوده یا بد.
یا به قول فلان آقا ماشین بنز بفرستند تهران دم خانه، او را ببرند اصفهان، شب در بهترین هتل اقامت بدهند، بامداد بهترین صبحانه را برایش بیاورند، بعد هم او را ببرند روی گنبد و بگویند این کار خوب است یا بد؟! این گونه کار را درست می کنند؟
حرف من این است که هر شخصیت بزرگی بیمار می شود، حتی اگر پزشک خصوصی داشته باشد، تعدادی پزشک دیگر را دعوت می کنند تا نظر آنها را هم بپرسند. گنبد شیخ لطف الله هم ثبت میراث جهانی است و حتی از متخصصان بین المللی هم باید قبل از مرمت آن دعوت می شد تا بنشینند و یک نفر بگوید ترک را پایین بیاوریم، یک نفر بگوید نه نیاوریم و بالاخره بهترین تصمیم را اجرا کنند. این کار را برای گنبد شیخ لطف الله نکرده اند، هر کاری خواسته اند کرده اند و حالا یکی یکی این وآن را می برند و می پرسند کار ما خوب بوده یا نه. این شیوه غلط است. غلطی است که انجام شده و نباید تکرار شود.»
احمد منتظر، کارشناس معماری و مرمت و مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان: «بهمن ماه سال ۱۳۹۸ جلسه ای با حضور حیدرعلی عابدی نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در خانه دهدشتی برگزار گردید که بنده و مهندس فرشته نژاد در آن حضور داشتیم و با این شیوه مرمت گنبد شیخ لطف الله مخالفت کردیم. من اعتقاد داشتم که مرمت این گنبد باید موضعی باشد که اگر انجام می شد، یک میلیارد هم خرج نداشت اما روشی را برگزیده اند که سه میلیارد تومان خرج دارد. یک ناظر دیرینه شناس هم برای ادامهی مرمت برگزیده اند که نمی دانم علت چیست. آخر مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله چه ربطی به دیرینه شناسی دارد؟»
احمد همتیار، پیشکسوت مرمت و کاشی کار معرق: «نه، هیچگاه. نه صحبتی و نه دعوتی دراین باره با بنده نشد. معماری سنتی زبان خاص خودش را دارد و نیازمند باریک بینی خاصی است؛ این باریک بینی هم حاصل نمی گردد مگر بعد از سال ها کار با عشق و انگیزه و احترام. آگاهی از میراث فرهنگی و شناخت ارزش های فنی هنری آن یک شبه به وجود نمی آید و مرمت هم یک امر و آیین مستمر است. کسی که در این عرصه به به یقین رسیده باشد می داند که میراث فرهنگی هویت ماست و حفاظت از آن وظیفه ای واجب.
بنده ۱۴ سال در بناها کار کرده بودم که وارد سازمان میراث فرهنگی شدم. آن زمان مهندس شیرازی که هم تحصیل کرده بود و هم با وسواس در حوزه میراث فرهنگی فعالیت می کرد در رأس کار قرار داشت و در نتیجه کسانی را برای حفظ و مرمت آثار تاریخی انتخاب می کرد که تخصص آنرا داشته باشند. بعد از آقای شیرازی، در دهه هشتاد مهندس وکیل مدیریت میراث فرهنگی را برعهده داشتند و مهندس نکویی هم رئیس دفتر فنی بودند. دفتر فنی مکانی مقدس است که به افراد اجازه می دهد به بناها دست بزنند و بر روی آن کار کنند. مهندس نکویی که خود مانند آقای منتظر یک کارشناس فنی هنری قدر بود، با میراث فرهنگی تعارف نداشت و کار را شوخی نمی گرفت. حفاظت برای او امری جدی بود بنابراین کار را به کاردان می داد.
در دورهی این مدیران کارهای شاخصی برای حفاظت و مرمت و باززنده سازی بناها انجام شد. بعد از هفتاد سال که هیچ مناری مرمت نشده بود، من افتخار داشتم مناره های ساربان، باقوشخانه و زیار را مرمت کنم که خوشبختانه مقبول طبع صاحب نظران هم قرار گرفت اما پس از آن دوران، کسانی بر سر کار آمدند که تخصص و شناخت کافی و آگاهی لازم را نسبت به میراث فرهنگی و ریزه کاری های آن نداشتند.
کسی که در حوزه مرمت کار می کند باید تمام نقوش و خطوط را بشناسد زبان بنا را بداند و کارش را با حفظ اصالت و کیفیت آفرینی انجام بدهد تا میراث ملی و میهنی را به درستی به دست آیندگان بسپارد. مرمت امری کاملا تخصصی است. حتی کاشی کار متبحر هم به تنهایی نمی تواند کار مرمت یک گنبد کاشی کاری شده را انجام بدهد و باید حتما مرمتگری که سالیان سال با عشق و آگاهی و انگیزه کار کرده کنار او باشد اما ببینید تخصص کدام یک از کسانی که عملیات مرمت گنبد شیخ لطف الله را انجام دادند و می خواهند ادامه هم بدهند مرمت و کاشی کاری است؟ حضور مرمتگر کمک می نماید که کار با کمترین مداخله صورت گیرد که گویا هم اکنون از یک دیرینه شناس برای نظارت بر ایجاد کمترین مداخله دعوت کرده اند!
هنر شاخه های مختلف و ریزی دارد و اگر مدیریت اصلح باشد هر کاری را به دست متخصص همان شاخه می سپارد. متأسفانه از یک دوره ای به بعد استادکارانی که سالهای سال روی بناها کار کرده و تجربه داشتند خانه نشین شدند. باید شرایط بگونه ای فراهم می شد تا تجربه ای که آنها از کار گرفتند به کار برگردد اما نشد، چون حرف شنوی بر تخصص ارجحیت پیدا کرد. وقتی استاد خلیل حسینی، فردی که در نقاشی هم پایه فرشچیان در مینیاتور است خانه نشین شد خب کار دست چه کسی می افتد؟
حالا فریبا خطابخش هم سرپرست دفتر فنی میراث فرهنگی است و هم مسئول پایگاه میراث جهانی نقش جهان. خاطرم هست که حدود سه یا چهار سال پیش ما برای ایوان شمالی مسجد جامع عباسی در مناقصه شرکت کردیم. ساعت ۹ و نیم نوشت برنده شدید و ساعت ۱۰ و ۴۵ دقیقه نوشت فسخ شد. این به آن معنا بود که مداخله ای در روند کار دارد صورت می گیرد و همه چیز به سامانه و تخصص مربوط نیست، بلکه سلیقه هم دخیل است. بنده آن زمان به همراه پسرم نامه ای دراین باره به دکتر اللهیاری نوشتیم و ایشان محبت کردند و ما را در دفتر خواستند و خانم خطابخش و آقای طاهری، معاون میراث فرهنگی را هم صدا زدند. پس از خانم خطابخش دراین باره توضیح خواستند و ایشان گفتند شده دیگر، تلاش می نماییم کار دیگری به ایشان بسپاریم _که نسپردند_ دکتر اللهیاری هم گفتند شما از این مورد صرف نظر کنید من قول می دهم کار روی اصول پیش برود. بعد بلند شدیم و با آقای طاهری و اللهیاری دست هایمان را روی هم گذاشتیم و گفتیم یا علی و به خیال خودمان فکر می کردیم که دیگر از این موارد پیش نمی آید. چه بگویم خانم؟ غرض، نقشی است که از ما به یادگار می ماند.»
از ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان هم خواستم توضیح بدهد که کدام صاحب نظران مرمت گنبد شیخ لطف الله را تائید کرده اند؟ و او پاسخ داد: «شورای فنی اصفهان و شورای راهبری تهران به خاطر شیوع ویروس کرونا، به صورت مجازی با هم جلسه ای داشتند که بنده در آن جلسه حضور نداشتم و مرمت گنبد آنجا تائید شد.
می گویم: آیا نباید از منتقدان هم نظرخواهی می شد و بعد کار را تائید می کردند؟ توضیح می دهد: مرجع تصمیم گیری دربارهی همهی مسائلی ازاین دست شورای فنی و شورای راهبری است و این ربطی به گنبد مسجد شیخ لطف الله ندارد. مرجع تصمیم گیری و دارای صلاحیت کار را تائید کرده است.
او می افزاید: هر کاری که انجام می شود نقد دارد، آن قدر که اگر بخواهیم معطل منتقدان شویم اصلاً نباید کار نماییم. مهم نیست که ترکیب افراد در آن مرجع دارای صلاحیت موافق باشد یا مخالف، چون این مرجع خودش را با اظهارنظر غیر کارشناسی زیر سؤال نمی برد. هر کاری نقد دارد مگر اینکه کاری نکنیم.
به معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان می گویم چرا مقدمات بازدید از گنبد شیخ لطف الله برای منتقدان متخصص فراهم نشده؟ و جواب او این است: خیلی ها از گنبد بازدید کردند حتی نماینده مجلس.
تصریح می کنم که در میان این خیلی ها جای استاد فرشته نژاد و سایر منتقدان متخصص خالی است و ادامه می دهد: ایشان هر زمان اراده کردند خبر بدهند من شخصاً برای بازدید همراهی شان می کنم. مانعی برای بازدید منتقدان از گنبد شیخ لطف الله وجود ندارد، هر زمان خواستند تشریف بیاورند با من هماهنگی کنند و بیایند.
این درحالی است که فریدون اللهیاری، مدیر کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اصفهان ۲۷ آبان ماه در گفتگو با یکی از رسانه ها به صراحت اعلام نموده است: «فکر نمی کنم دیگر این امکان وجود داشته باشد که داربست بزنیم، گنبد و قسمت هایی که داربست دارد را می توانند بروند و بازدید کنند ولی قسمت مرمت شده را نه. نمی توانیم مجدد هر کس انتقادی کرد داربستی بزنیم؛ این ها مستلزم هزینه و کارهایی است که باید صورت بگیرد.
حرف ها شنیده شد و این طرح در سطح ملی به حد کافی بررسی شده است؛ طرحی که یک پیمانکار انجام داده و پس از آن باید کارشناسان پایگاه پاسخگو باشند؛ پس از آن معاونت میراث فرهنگی و سپس در لایه بعدی بنده باید پاسخگو بوده باشم. اداره کل پایگاه های میراث جهانی باید در این حوزه پاسخگو باشد؛ معاونت میراث فرهنگی کشور درگیر بوده است. خود شخص وزیر میراث فرهنگی در جریان مبحث قرار می گیرد. مفهوم همه اینها این است که این افراد آدم های بی تفاوتی که نیستند؛ آنها مراجع رسمی کشور هستند. اینها با صاحب نظران مشورت کردند؛ گروه و کارشناس به اصفهان آوردند. در نهایت در جلسه مشترکی که بین شورای تخصصی پایگاه های میراث جهانی کشور و شورای فنی استان اصفهان برگزار شد، فرآیند اجرای طرح گذشته و برنامه عملیاتی دو ترک جدیدی که مقرر است گمانه زنی شود پرزنت شد.
مرکز، با عنایت به سطح صدمه دیدگی ها اعلام نمود که مرمت گنبد لازم است و دو نیم ترک جدید هم برپایه همان متد پیشین ادامه پیدا کند. این فرایندی است که طی شده است و ما هم بعنوان مرجع رسمی صحبت افراد مختلف را می شنویم. همان گونه که نظر آقای فرشته نژاد را می شنویم نظر آقای جبل عاملی را هم می شنویم، نظر دکتر احمدی رئیس دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان را هم می شنویم؛ نظر رئیس پژوهشکده مرمت میراث فرهنگی کشور را هم می شنویم و خروجی کار نظر همه اینهاست!»
محمدحسن محبعلی، پیشکسوت مرمت اما در مصاحبه ای خاطر نشان کرده است: «اینکه متخصصان منتقد نتوانستند ترک مرمت شده را از نزدیک ببینند خیلی بد است. خانم خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان باید امکانات را تهیه نماید و کارشناسان خبره را بالای گنبد ببرد و با آنها مشورت کند، بالاخره گنبد شیخ لطف الله است؛ چیز کمی نیست.
آن زمان هم که ما به اصفهان رفتیم داربست بر روی ترک مرمت شده نبود؛ داربست را باز کرده بودند. من رفتم روی یکی از گنبدهای دورتر که یخ زده بود و بدجور هم زمین خوردم؛ از آنجا نگاه کردم و دیدم کاشی ها از جا کنده شدند اما کاشی ها سالم بودند. ابلاغی نوشتند که من ناظر عالی مرمت گنبد باشم، یک سال قبل ولی این ابلاغ هنوز به دست من نرسانده اند که هیچ، حتی از من هم دعوت نکردند که بلند شو بیا شرایط گنبد را ببین، من حق مأموریت نمی خواهم؛ بلیطم را بگیرند تا بروم اصفهان و تجربه ای که دارم در اختیارشان بگذارم. بروم بالای گنبد ملات و کاشی را ببینم.»
به گزارش عصر توریسم به نقل از ایسنا، تائید مرمت گنبد شیخ لطف الله امر تازه ای نیست. سوم بهمن ماه ۱۳۹۸ هم فریدون اللهیاری مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان اظهار داشته بود: «موضع نهایی وزارت میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری در آخرین بررسی خود با حضور اعضای شورای تخصصی پایگاه های میراث ملی و جهانی کشور، رئیس پژوهشکده مرمت میراث فرهنگی کشور، اعضای شورای فنی اصفهان، برخی پیشکسوتان و اساتید دانشگاهی، تائید مرمت گنبد شیخ لطف الله بود.» و این طور که پیداست، بعد از گذشت ۹ ماه از آن موضع نهایی اعلام شده و باوجود نامه ای که استادکاران باسابقهی اصفهان روزهای پایانی بهمن ماه سال قبل خطاب به اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور نوشتند و خواهان پیشگیری از ادامه تخریب چهره فرهنگی و آبروی اصفهان و ایران و پیگیری تا انجام کار درست به دست افراد دانا و کاربلد شدند، نه تنها موضع نهایی وزارت میراث فرهنگی در قبال اقداماتی که در غیاب متخصصان کاشی کاری و مرمت بر روی نگین فیروزهی جهان اسلام انجام شده، کوچک ترین تغییری نکرده، بلکه مقرر است همان روش قبلی برای دو نیم ترک دیگر هم اجرا شود!