به گزارش عصر توریسم حمام شیخ بهایی ۲۳ سال است که به ثبت ملی رسیده اما در این سال ها فقط وعده هایی برای صیانت از آن داده شده است. این حمام تاریخی سال هاست که در برزخ نابودی خود دست و پا می زند و منتظر یک ناجی برای نجاتش است.
در سلسله گزارش های گذشته به اهمیت حفظ و صیانت از میراث فرهنگی و همینطور آثار و بناهای تاریخی که مورد بی مهری متولیان قرار گرفته اند، تا جایی که بعضی از آنها به ورطه نابودی کشیده شدند، اشاره کردیم. همانطور که گفته شد ایران با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی از موارث فرهنگی غنی هم بهره مند است و یکی از دغدغه های امروز نگهداری درست از این آثار است که مانند شناسنامه یک ملت و مبین فرهنگ و خاطرات گذشته ایران هستند.
در ایران بناهای تاریخی کمی نیستند که بدون توجه به اهمیتی دارند، مورد غفلت متولیان فرهنگی قرار می گیرند. حمام شیخ بهایی همچون آثاری است که با وجود معماری شاهکارش، سال ها مورد بی توجهی قرار گرفته و با وجود هشدارها و بارها گزارش نویسی از وضعیت وخیمش، تنها چیزی که نصیبش شده، وعده های توخالی بوده است.
به گزارش عصر توریسم به نقل از ایسنا، «حمام شیخ بهایی» از آثار باستانی دوره صفویه است که با طراحی و مهندسی شیخ بهایی فیلسوف قرن ۱۱ هجری ساخته شده است. سیستم گرمایی حمام از شاهکارهای مهندسی به حساب می آید که این بنا را رازآلود کرده و نظریه های مختلفی در باره آن وجود دارد. این حمام تاریخی در محله ی قدیمی دردشت و در نزدیکی میدان عتیق اصفهان قرار دارد. سال ساخت این بنا با عنایت به ترجمه ی شعر فارسی که بر سردر آن نوشته شده، به حروف ابجد، به سال ۱۰۲۵ هجری قمری است؛ اما برخی ساخت آنرا سال ۱۰۳۰ هجری قمری و بعد از مرگ شیخ بهایی می دانند.
حمام شیخ بهایی از معدود حمام هایی است که دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه بوده و زنان و مردان می توانسته اند هم زمان در ساعات روز از آن استفاده کنند. این حمام در سال ۱۰۷۰ هجری قمری تعطیل و در سال ۱۳۷۷ به شماره ۳۰۶۳ در لیست آثار ملی به ثبت رسید.
بنای تاریخی حمام شیخ بهایی سال ها بین مالکان خود دست به دست می شد، بی آنکه کسی به فکر نجات و مرمت آن باشد. در این میان میراث فرهنگی هم بارها اعلام نموده بود که به علت تعدد مالکان بنا، مرمت و بازسازی آن مشکل است.
از وعده های پوچ تعیین تملک «شیخ بهایی» تا آغاز مرمت های جزیی
سرانجام در سال ۸۳ بعد از انتشار خبرهایی در خصوص وضعیت نابسمان حمام شیخ بهایی به علت چندمالکی بودن این مکان و بی توجهی و کوتاهی آنها در امر نگهداری و حفاظت و مرمت آن، علیرضا خواجویی- معاون حفظ و احیای ابنیه ی تاریخی اداره ی میراث فرهنگی استان اصفهان- از تملیک این بنا اطلاع داد. این در حالی بود که سال ۸۵ یعنی دو سال پس از وعده داده شده، باردیگر خبری در خصوص نابودی شیخ بهایی به علت حل نشدن مسئله ی مالکیت آن منتشر گردید.
خواجویی که در سال ۸۳ وعده تملیک این بنا را داد، به ایسنا اظهار داشت: مبلغ مورد نیاز جهت خریداری این بنا توسط اداره میراث فرهنگی اصفهان یا اداره نوسازی بهسازی در اختیار مالکان قرار خواهد گرفت و تملیک خواهد شد. همینطور مرمت این بنا و عصارخانه شیخ بهایی، بنایی در جوار آن، هم سال جاری (سال ۸۳) شروع می شود تا از وضعیت نامطلوب فعلی نجات یابند.
او در اوایل تابستان سال ۸۵ درباره متروکه شدن این حمام اظهار نمود: این بنا در چند دوره مرمت شده است؛ اما به علت داشتن مالکیت های خصوصی متعدد، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای بازسازی آن مشکل دارد. در اولین مرحله باید مالکیت این بنا مشخص شود که شهرداری اصفهان خرید این حمام را پیگیری می کند.
سپس شهنام توکلی – کارشناس مرمت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان، آبان ماه ۸۵ در گفت وگویی با ایسنا، اعلام نمود: عملیات استقامت بخشی حمام شیخ بهایی با وجود تعدد مالکان این بنا و بعد از وقفه ای دوساله از ماه آینده (آذر ۸۵) آغاز خواهد شد. همینطور سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان از واگذاری برخی بناهای تاریخی به بخش خصوصی نه تنها استقبال، بلکه با دادن وام، از این کار حمایت هم می کند؛ چونکه بخش خصوصی با تعمیر و تغییر کاربری بناهای قدیمی، این آثار را می تواند نجات دهد و با تبدیل آنها به موزه یا نمایشگاه به جذب توریست هم کمک می شود.
رطوبت ناشی از نشست لوله های فاضلاب، مهم ترین دلیل تخریب این بنا شمرده شد که قرار بود با کمک شرکت لوله فاضلاب اصفهان این مشکل رفع گردد.
در ادامه، هر یکی دو سال یک مرتبه، وعده هایی برای تعیین تکلف و وضعیت مرمت این گرمابه صفوی داده می شد و وقتی حواس ها از آن پرت می شد، به حال خودش رهایش می کردند تا وقتی که کسی به فکر وضعیت اسفناک آن بیفتد و اعتراضی کند و یا به دنبال پرسش خبرنگاری از وضعیت بنا و اقدامات انجام شده، مسؤلان وعده های پوچ دیگری برای حفظ این حمام تاریخی می دادند.
به گفته حمید مظاهری تهرانی- کارشناس ارشد مرمت آثار و بناهای تاریخی- در آذر سال ۸۶ « لایه های تاریخی حمام شیخ بهایی اصفهان توسط مرمت گران سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان در حال شناسایی بوده تا الحاقات غیر تاریخی و غیر ضروری حمام از بافت تاریخی آن جدا شوند و حمام به همان حالت اولین خود در ۴۰۰ سال پیش بازگردد.»
بنا بر گفته های مظاهری تهرانی مرمت اضطراری حمام شیخ بهایی از اردیبهشت ماه سال ۸۶ برپایه اولویت های مرمتی و اعتباری، کار استقامت بخشی پی ها، ستون ها، طاق های داخلی و پشت بام شروع شده و در حال انجام بوده است.
او استقامت بخشی پشت بام و آجرفرش کردن آن، خاکبرداری و تخریب بخش های فرسوده ی حمام را از اولویت های کار در مرحله ی نخست مرمت اضطراری حمام شیخ بهایی ارزیابی و اظهار نمود: استقامت بخشی کل حمام و پیوندهای داخلی در هریک از بخش های بنا، بویژه طاق ها که به محافظت مقابل باران های پاییز و زمستان نیاز دارند، از دیگر کارهای مرمتی در حمام شیخ بهایی اند.
*این در حالی بود که با گذشت سه سال از وعده تعیین تملک حمام شیخ بهایی، هنوز میراث فرهنگی با ۲۹ مالک این بنا بر سر تملک آن به توافق نرسیده بود.
حسن روانفر- رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان بهمن ۸۶ در اینباره اظهار نمود: به علت تعدد مالکان، امکان آزادسازی محدوده ی دو هزار متری حمام شیخ بهایی به سرعت وجود ندارد؛ اما با توافق های اولیه ای که با مالکان این بنا داشتیم با استفاده از اعتبارات سفر رئیس جمهور برای آزادسازی این بنا اقدام خواهیم کرد.
درحالی که تیرماه سال ۸۷ محمد نکته دان-کارشناس بخش حقوقی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان- درباره وضعیت تعدد ماکان حمام شیخ بهایی اظهار داشت: اعتبار سفر خردادماه سال قبل ی هیأت دولت (سال ۸۶) به اصفهان برای آزادسازی و تملک حمام شیخ بهایی متعلق به دوره ی صفوی هنوز پرداخت نشده است. میزان اعتبار تخصیصی سفر هیأت دولت را برای آزادسازی حمام شیخ بهایی، کارشناسان میراث فرهنگی تعیین می کنند، ولی تابحال در این حوزه اقدامی نشده است.
نکته دان با بیان اینکه مالکان این حمام برای واگذاری آن به سازمان میراث فرهنگی در برابر گرفتن پول، رضایت داده اند، اضافه کرد: سال قبل (سال ۸۶)، با موافقت ۲۵ مالک حمام شیخ بهایی، بخشی از این بنا تا حدودی مرمت و بازسازی شد؛ اما قسمتی دیگر هم چنان باقی مانده است.
*اما وضعیت تملک حمام شیخ بهایی همچنان بلاتکلیف ماند تا در فروردین سال ۸۸ ایسنا باردیگر این مورد را پیگیری کرد.
احمد امین پور – رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان- درباره مشخص شدن تملک حمام شیخ بهایی که مقرر شده بوده در دور نخست سفر رئیس جمهور وقت به استان اصفهان در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گیرد، اظهار داشت: ما در حال مذاکره با مالکان حمام شیخ بهایی هستیم و امیدواریم هرچه سریع تر به توافق برسیم. مقرر شده است، سازمان میراث فرهنگی این حمام تاریخی را بخرد.
وضعیت حمام شیخ بهایی در سال ۸۹ به قول یک مسئول
*سرانجام در تیر ماه سال ۸۹ بخشی از حمام شیخ بهایی تملک شد.
اسفندیار حیدری پور- مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان که این خبر را به ایسنا داده بود، در اینباره اظهار داشت: چهارونیم دانگ از حمام شیخ بهایی به مبلغ ۷۰۰میلیون تومان از محل اعتبارات ملی توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان تملک شد. همینطور تملک یک ونیم دانگ دیگر این حمام در برنامه های سال جاری گنجانده شده است.
او درباره میزان اعتبار تخصیص یافته به این حمام تاریخی برای مرمت آن، بیان نمود: ۵۰میلیون تومان برای مرمت این بنا در سال ۱۳۸۸ هزینه شد. هم چنین ۱۰۰میلیون تومان اعتبار برای پروژه ی مرمت این حمام در سال ۱۳۸۹ تخصیص یافته است.
بنا بر اظهارات حیدری پور بخشی از حمام شیخ بهایی که گویا به آن «خاکستر ریز حمام» می گفتند، دست تعدادی مغازه دار بوده که مالکیت آن بخش واگذار شده بود، اما تا آن زمان بحث حق کسب و پیشه ی آنها پرداخت نشده بود که باید برای تملک کامل حمام، حق کسب و پیشه ی آنها هم پرداخت می شد.
حیدری پور در آخرین بازدیدی که از این بنا داشته، آنرا این گونه ارزیابی کرد: حدود ۸۰ درصد الحاقات آن حذف شده و حمام به حالت اولین برگشته بود. تا کنون سبک سازی و ایزوگام پشت بام حمام انجام شده است و در بخشی از طول پشت بام باید طاق زده شود. بعد از سفت کاری هم باید پروژه ی نازک کاری و هم چنین نماسازی بیرون حمام صورت گیرد.
در حالی که مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان مدت زمان مرمت تکمیلی این حمام را در آن زمان حدود دوسال ارزیابی کرد، رضا محمدنژاد مسئول پیشین بازسازی حمام تاریخی شیخ بهایی درباره مرمت این بنا اظهار داشت: اگر هر سال بودجه ی مورد نیاز تخصیص یابد و همه ی شرایط برای انجام کار مهیا باشد، تا چهار سال دیگر می توانیم مرمت را به نقطه ای برسانیم که به کنترل و حفاظت اضطراری نیاز نداشته باشد.
محمدنژاد که بخشی از مرمت حمام شیخ بهایی برا برعهده داشته درباره اقداماتی که تا زمان مسئولیت او انجام شده است، به ایسنا توضیح داد: مرمت حمام شیخ بهایی از سال ۱۳۸۵ با پاک سازی زباله های آن منطقه و آواربرداری شروع شد. در مرحله ی بعد، قسمت هایی که به مرمت اضطراری نیاز داشت، بازسازی و مرمت شد. پی خیلی از دیوارهای حمام تخریب شده بود، با پی بندی باردیگر ی دیوارها، مرمت دیوارها را آغاز کردیم. استفاده ی چندباره از کاهگل برای پوشاندن گنبد حمام را دلیل صدمه دیدگی شدید گنبد بود. انباشتگی این کاهگل ها بار سنگینی را روی ستون ها و دیوارهای باربر بوجود آورده بود. با خاک برداری از سطح پشت بام توانستیم، بار گنبد را سبک تر و مرمت اصلی را انجام دهیم. پوشش ایزوگام را روی پوسته دوم اجرا کردیم تا صدمه ای به گنبد اصلی حمام وارد نشود. سپس طبق روال همیشگی روی آنرا با آجرفرش پوشاندیم.
وعده های جدید یا تکراری؟
*بعد از آنکه بخش زیادی از حمام شیخ بهایی به تملک میراث فرهنگی درآمد، وعده های مرمت این بنا بیشتر از گذشته شنیده می شد. حتی این نوید داده شد که مرمت این بنا تا آخر سال ۹۰ به اتمام می رسد و کابری آن هم مشخص می شود.
اسفندیار حیدری پور خرداد سال ۹۰ از به پایان رسیدن بهره برداری حمام شیخ بهایی تا آخر سال جاری (۱۳۹۰) اطلاع داد و به ایسنا اظهار داشت: برپایه برنامه ریزی های انجام شده، تا آخر سال عملیات مرمت و بهره برداری از حمام شیخ بهایی تمام می شود و به مسافران نوروز ۹۱ هدیه می شود. همینطور تملک یک و نیم دانگ باقیمانده حمام در دستور کار سال جاری است.
طبق گفته های وی میراث فرهنگی قصد داشته پس از آخر مرمت بنا در سال ۹۰، کاربری خاصی به آن داده نشود و بنا را به نام حمام شیخ بهایی باقی بگذارند تا مردم با همه ی جزئیات ساخت حمام و فضاهای آن آشنا گردند.
*اما وعده تملک باقی مانده بنا در سال ۹۰ عملی نشد و بنا بر گفته ناصر طاهری-معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان – در اردیبهشت سال ۹۱، هنوز یک و نیم دانگ از حمام شیخ بهایی تملک نشده بود.
طاهری درباره وضعیت مرمت این حمام تاریخی هم به ایسنا توضیح داد: در چند سال گذشته، مرمت حمام شیخ بهایی برپایه اعتبارات داده شده توسط استانداری انجام شد. سال جاری هم بعد از بستن قرارداد، کار مرمت حمام برپایه بودجه ی تخصیص یافته به پایان رسید. مرمت، هزینه ی زیادی دارد. به همین دلیل، هر سال یک بخش از حمام را با عنایت به اعتبار مورد نیاز میتوان مرمت کرد. مرمت کل حمام شیخ بهایی به اعتباری حدود یک میلیارد تومان نیاز دارد. در صورتی که هر سال حدود ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان اعتبار برای مرمت این حمام تخصیص می یابد. اگر شرایط همین گونه ادامه یابد، کل حمام شیخ بهایی تا پنج سال آینده مرمت می شود.
متولیان میراث فرهنگی مشکل عمده ی حمام شیخ بهایی را که باعث طولانی شدن زمان مرمت آن شده، کارکرد این بنا می دانند و می گویند: این حمام حدود ۴۰۰ سال فعال بوده و چون در هر دوره جهت استفاده از حمام، بخش هایی از آن حذف یا بخش هایی به آن الحاق شده است.
بر این اساس معتقدند که مرمت این بنا یک امر تدریجی است؛ همانطور که مسؤلان در سالهای مختلف مدت زمانی متفاوت را برای آخر مرمت آن پیشبینی کرده اند، اما همچنان حمام شیخ بهایی وضعیت خوبی ندارد و سال هاست چشم انتظار یک مرمت اساسی و اضطراری است.
*پس از آن که گرمابه تاریخی شیخ بهایی به تملک کامل میراث فرهنگی در آمد و با عنایت به اهمیت این بنای تاریخی با معماری منحصربه فردش، انتظار می رفت روند مرمت این بنا سریع تر از قبل پیش رود و تلاش بیشتری برای حفظ و صیانت آن شود در حالیکه این روند خیلی کندتر پیش رفت و برنامه ها بعدی میراث فرهنگی برای مرت این حمام تاریخی نامشخص تر شد.
پیگیری های ایسنا درباره وضعیت مرمت حمام شیخ بهایی همچنان ادامه داشت و در طول سالهای متوالی از مسؤلان مربوطه خواهان توضیحاتی درباره نحوه مرمت این حمام تاریخی شده است.
ناصر طاهری- معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان- دیماه ۹۵ در گفت وگویی با ایسنا، درباره وضعیت این حمام تاریخی اظهار داشت: حمام شیخ بهایی درحال مرمت است چونکه این بنا طی دوره های مختلف الحاقاتی داشته و قسمت هایی از آن کاسته شده که باید نسبت به این موضوعات با حساسیت برخورد شود، اساسا مرمت این حمام بعداً مورد قضاوت قرار خواهد گرفت پس مرمت آن بسیار با اهمیت و حساس است.
او اضافه کرد: حمام شیخ بهایی خریداران و سرمایه گذاران بسیاری دارد، اما ما تلاش کرده ایم که شان و شخصیت شیخ بهایی که در اصفهان و حتی ایران دارای جایگاه ویژه ای است رعایت شود بدین منظور موافق واگذاری این بنا به سرمایه گذار یا خریداران نیستیم چونکه علاقه ای نداریم این مکان به سفره خانه تبدیل گردد و ترجیح می دهیم خودمان آنرا با منزلت به یک موزه مناسب بدل نماییم.
با تمام وعده هایی که برای سر و سامان دادن حمام شیخ بهایی داده شد، اما پخش تصاویری از این حمام در شبکه های اجتماعی در سال ۹۷ نشان می داد که وضعیت این شاهکار دوران صفوی خوب نیست و از نظر ظاهری گرفتار افول جدی شده است.
در حالی که میراث فرهنگی به دنبال تعریف یک کاربری مناسب برای حمام شیخ بهایی و اجرای طرحی در این بنا بود که در شأن شیخ بهایی و معماری آن باشد، این بنا رفته رفته در خود فرو می ریخت و نایی برای فریاد کمک نداشت. صداهایی که بر نجات آن هم فریاد شد، کار به جایی نبرد و مسؤلان در پاسخ به آنها فقط یک پاسخ داشتند: مرمت شیخ بهایی زمان می برد!
بار دیگر در تیرماه سال ۹۸ روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان اعلام نمود که مرحله دیگری از مرمت گرمابه صفوی شروع شده است.
در این خبر آمده بود: «با توجه به مرمت های صورت گرفته در سالهای ۱۳۸۵، ۱۳۸۷، ۱۳۸۹ و همینطور ۱۳۹۴ در بخش های مختلف این حمام تاریخی، در سال ۱۳۹۸ هم با تأمین اعتبار لازم با مبلغی در حدود یک میلیاردریال، کار مرمت بخش دیگری از این حمام تاریخی، به مدت سه ماه با نظارت کارشناسان دفتر فنی اداره کل شروع شد.»
با وجود این که میراث فرهنگی بیان کرد که به دنبال واگذاری حمام شیخ بهایی به بخش خصوصی نیستند، این بنای تاریخی برای اولین بار در مهرماه سال ۹۸ در صندوق احیاء و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی به مزایده گذاشته شد و دو ماه بعد هم برای دومین در آذر سال ۹۸ این بنا تاریخی به مزایده گذاشته شد.
بعد از آن دیگر خبری از وضعیت حمام شیخ بهایی نشد و حرفی از واگذاری آن هم به میان نیامد تا یک سال بعد یعنی آذر ۹۹ در آخرین اعلام مزایده صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیاء و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی، حمام شیخ بهایی و ۵۳ بنای تاریخی دگیر از ۲۵ استان کشور در لیستی قرار گرفتند که مقرر است برای مدت زمان معینی حق بهره برداری آنها به برندگان مزایده واگذار شود.
بیست و سه سال است با وعده هایی که دادند، کورسوی امید را در دل گرمابه صفوی روشن نگه داشتند و هر روز در انتظار عملی شدن این وعده ها نشسته است؛ وعده هایی که سال ها طول کشید تا بعضی از آنها محقق شود و برخی هم در حد یک حرف باقی ماند.
بعد از تمام این سال ها و مرمت هایی که توسط میراث فرهنگی برای حمام شیخ بهایی انجام شد، هنوز گرد فرسودگی از چهره آن پاک نشده است. اما همچنان امید است که دولت جدید چاره ای برای حفظ چنین آثار با ارزشی بیاندیشد.
در آخر تصاویر گزارش میدانی ایسنا از وضعیت نامطلوب «حمام شیخ بهایی» در اردیبهشت سال ۱۴۰۰ را می بینیم:
منبع: asretourism.ir
