عصر توریسم: عضو هیات مؤسس انجمن صنفی مرمتگران آثار فرهنگی و هنری اصلاح مرمت مسجد جامع عباسی/امام اصفهان را منوط به شرایطی امکان پذیر دانست و در عین حال اظهار داشت: اشتباهات گنبد مسجد شیخ لطف الله در قیاس با مسجد امام (جامع عباسی) زیاد نبود؛ مرمت گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش دارد و مناسبت ترین واژه برای وصف وضعیت آن، «فاجعه» است.
انتشار تصاویری از گنبد مسجد جامع عباسی مدتی است در شبکه های اجتماعی سر و صدای زیادی به پا کرده است. ماجرا از این مقرر است که بعد از برچیده شدن قسمتی از داربست هایی که بیش از ۱۱ سال روی گنبد این بنا نصب شده بوده، ایرادهایی در مرمت پدیدار شده است. گنبد با کژی، فرورفتگی و انحنا و ناهمواری هایی خصوصاً در رأس و همین طور تفاوت رنگ در کاشی و نقش، مواجه است؛ طوری که برخی مرمتگران آنرا یک «فاجعه مرمتی» دانسته اند.
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان هرچند این نقدها را پذیرفته، اما عامل اصلی این فاجعه را فشار و سنگینی ۱۱ ساله داربست ها دانسته و به پیمانکار دستور اصلاح داده و گفته است: درحالی که اقداماتی روی َترک های یک، دو و سه قدیم گنبد مسجد امام در حال انجام می باشد، کاشی های معیوب و مشکل داری که موجب ایجاد ناهمواری در سطح و ترک های ۱۵ و ۱۶ گنبد شده است، برداشته و کاشی های جدید نصب می شود.
حالا فتح الله نیازی ـ مرمتگر و کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی ـ تاریخی ـ در پاسخ به این سؤال که آیا امکان اصلاح آنچه فاجعه مرمتی خوانده شده است، وجود دارد؟ به ایسنا می گوید: امکان اصلاح وجود دارد. مرمت اصلاح شدنی است، اما برای برطرف نمودن اعوجاج (کژی و خمیدگی) باید آن بخش را بازچینی کنند و کاشی ها عوض شود که خواه ناخواه آن کاشی ها، سالم خارج نمی گردد. باردیگر یک هزینه و کار اضافی است. باردیگر باید داربست بسته شود؛ البته داربست بستن اصول خاصی دارد. اینکه الان مطرح می کنند فشار داربست ها یکی از عوامل وضع امروز گنبد است، باید از آنها این سوال را پرسید که آیا نظارت وجود نداشته که داربست ها را به گونه ای بسته اند که فشار وارد کرده است؟ این یکی از ایرادهای اصلی است؛ چرا از سر خود باز می کنید؟ داربست برای مرمت آثار ارزشمند، باید اصولی نصب شود. نباید به سازه فشار وارد کند. حتی لازم است طرحی برای چگونگی نصب داربست تهیه شود. روی هوا داربست نبندند، چون باردیگر همین داستان پیش می آید.
او سپس به اتفاقی که در مرمت گنبد شیخ لطف الله رخ داد و به تغییر رنگ یکی از تَرک های گنبد منجر گردید، اشاره نمود و اضافه کرد: اشتباهات مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله در قیاس با مسجد امام بمراتب خیلی کمتر بود. اشتباه آنجا بود که روی سطح کاشی ها روغن برزک زده بودند که سریع گرد و غبار جذب می کند. البته روی مسجد امام (جامع عباسی) هم روی کاشی های ساب زده شده، روغن زده اند و رنگ کاشی ها تغییر کرده است. اصلا استفاده از پوشش روغن برزک روی کاشی اشتباه است و به نظر می آید برای اصلاح کار خودشان دست به این کار می زنند.
نیازی افزود: به هر حال، اشتباهات مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله در قیاس با مسجد امام زیاد نبود، در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش مشاهده می شود که مناسبت ترین واژه برای توضیح وضعیت آن «فاجعه» است. با این وجود مرمت آن قابل اصلاح است، فقط باید طرح مرمت ارائه شود، نوع داربست بستن از قبل مشخص شود، دو تا سه ناظر داشته باشد و با روشی اصولی اصلاح و مرمت صورت گیرد، وگرنه همین فاجعه باردیگر تکرار می شود.
این کارشناس مرمت اشاره کرد: باید این فاجعه اصولی اصلاح گردد، حالا هرچه قدر زمان ببرد. این طور نباشد که فقط قسمت های فرو رفته و ناهموار را درست کنند. باید برای مرمت اصولی آن، یک کمیته فنی از افرادی که ذی نفع نیستند تشکیل گردد، اعضای آن یک دفعه از گنبد بازدید کنند، نظرات خودرا کتبی به شخص وزیر عرضه کنند، بر طبق آن نظرات پیمانکار مرمت را اصلاح نماید. نه اینکه مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان با پیمانکار تماس بگیرد، به هوای اینکه آبرویشان رفته است، فقط ایرادهایی که دیده شده را برطرف کنند.
نیازی با بیان اینکه نگرانی ما در حال حاضر خدشه وارد شدن به بخش های تاریخی گنبد است، به مشکلات اساسی این شیوه مرمت اشاره نمود و اظهار داشت: مرمتگری که برای این کار انتخاب شده بواسطه ترک تشریفات بوده است و بر همین مبنا ظاهرا صلاحیت پیمانکار را نخواسته اند و موضوع مرمت گنبد مسجد هم وارد مناقصه های پیمانکاری سازمان برنامه و بودجه نشده است. بطور معمول درباره مرمت آثار نفیس تاریخی این چنین برخورد می شود، اما در شرایطی از این رویه پیروی می شود که پیمانکار درجه یک و با رزومه ای شناخته شده باشد. از طرفی وقتی پیمانکار به این شیوه انتخاب شده است باتوجه به آن که هزینه آن توافقی تعیین می شود، دیگر بهانه ای برای کیفیت پایین مرمت نباید داشته باشد.
او افزود: شنیده ایم که استان اصفهان مرمت گنبد مسجد جامع عباسی/امام را به کسی سپرده که مهندس عمران است و خانوادگی در این کار بوده اند و کارهایی برای میراث فرهنگی اصفهان انجام داده اند. ظاهرا هم نظارت عالیه مرمت با دانشگاه هنر اصفهان بوده است، اما شواهد نشان داده است نظارتی در کار نبوده است. الان هم که میراث فرهنگی اصفهان و وزارت میراث فرهنگی اذعان می کند که اصلا از روند کار و مرمت اطلاع نداشتند، چون داربست روی گنبد نصب بوده است؛ البته نمی دانم این مطالب چقدر سندیت داشته باشد، ولی این حرف ها مطرح گردیده است. حالا ما فرض را بر این بگیریم که همه این اتفاقات افتاده است، که در این صورت اشتباه فاحش رخ داده است، وقتی کار نفیس فرهنگی تاریخی در اختیار پیمانکار قرار داده می شود، باید ناظر بومی و عالی تعیین شود. وزارت میراث باید نظارت عالیه داشته باشد و از پروژه بازدید میدانی داشته باشد.
نیازی اظهار داشت: واضح است کسی از شروع مرمت نظارت نداشته است، اگر کسی هم ادعا می کند نظارت داشته، دروغ می گوید، چون اگر یک کارشناس کم سابقه مرمت هم از روند کار بازدید می کرد حتما چند ایراد اساسی وارد می کرد.
کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی ـ تاریخی در ادامه این سوال را بیان کرد که بر طبق چه شاخص هایی مرمت گنبد مسجد امام را به این پیمانکار واگذار کرده اند؟ اظهار نمود: اگر روزمه و سند قابل دفاعی از کارهای گذشته پیمانکار مسجد امام وجود دارد باید عمومی کنند. مرمت اثر شاخصی همچون گنبد مسجد امام به طرح مرمتی نیاز دارد، طرح مرمت مسجد امام کجاست؟ نتیجه مرمت گنبد نشان داده است که اصلا طرح جامع مرمتی وجود نداشته است. باید پیش از شروع کار، پیمانکار، گنبد را مستندنگاری، لطمه نگاری و نقشه برداری می کرد. حتی از قبل باید مشخص می شد از چه مصالحی مقرر است استفاده نماید، از چه نمونه کاشی هایی استفاده می نماید. کاشی ها چطور مقرر است پخته شوند. کارهای آزمایشگاهی روی کاشی های اصلی انجام داده است؟ ترکیبات رنگی کاشی های اصلی را مشخص کرده است؟ چگالی و مقاومت، درجه تخلخل، رطوبت و دمای کاشی و همه مسائل در آن طرح جامع مرمت باید لحاظ می شد و بر طبق آن، مرمت را با نظارت وزارت میراث، ناظر بومی اداره میراث استان اصفهان و حتی ناظر سوم بطورمثال از دانشگاه هنر اصفهان انجام می دادند که به نظر می آید هیچ یک از این کارها انجام نشده است.
او درباره اظهارات مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان مبنی اینکه سنگینی و فشار داربست های ۱۱ ساله، از عوامل مخرب و موثر در خروجی مرمت بوده است، اظهار داشت: هرچند قسمتی از عوامل بیان شده می تواند در شکل امروز گنبد مؤثر بوده باشد، بطورمثال روی کاشی های گنبد از روغنی استفاده شده که حالا گرد و غبار محیط روی آن نشسته و سبب شده رنگ کاشی ها مقداری تغییر کند، یا رنگ درز بین کاشی ها تغییر کرده است، اما این دلیلی که آورده اند “داربست فشار آورده است”، چه مدلول می دهد؟ یعنی داربست فشار وارد کرده و تَرک گنبد را گرفتار فرورفتگی و انحنا کرده است!؟ این حرف یعنی آنقدر کار ضعیف انجام شده که در مقابل یک داربست مقاومت نداشته است، پس این چه مرمتی است؟!
نیازی اضافه کرد: در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش دیگری رخ داده، بطورمثال نقوش ایراد دارد، رنگ و طرح کاشی ایراد دارد. روی کاشی را ساب زده اند. خوب معلوم است ناشیانه کار شده است و پیمانکار هر کاری خواسته در گنبد انجام داده است. عامل همه این ها، نبود نظارت صحیح و اصولی و نبود طرح جامع مرمت برای گنبد مسجد جامع عباسی/امام است. رعایت نکردن این دو موضوع موجب تمام اتفاقات مسجد امام شده و آنچه امروز در گنبد مشاهده می شود. حالا میراث فرهنگی بگوید به ما ربطی نداشته و ما اطلاع نداشتیم. وزارت میراث هم از آن طرف ابراز بی اطلاعی کند. سوال ما از آنها این است آیا لازم نبود یک کمیته فنی برای مرمت این اثر نفیس تشکیل می دادند، از چند کارشناس در بخش آموزش، ستادی، تشکل های صنفی دعوت می کردند و نظر دیگر متخصصان را درباره طرح مرمت آن می گرفتند. تا ۲۰ سال پیش ما کمیته فنی تزئینات داشتیم، طرح در آن کمیته با نظر چندین متخصص بررسی می شد، پیمانکار از طرح خود دفاع یا رفع اشکال می کرد، اما دیگر چنین رویه ای وجود ندارد، مشورت از میراث فرهنگی رخت بربسته است، همه بصورت انفرادی کار می کنند و وقتی هم که کار خراب می شود تقصیرها را گردن یکدیگر می اندازند. در ماجرای مسجد امام همه ما مسؤول هستیم، باید آنرا درست به نسل آینده انتقال دهیم و اگر مقرر است آنرا این طوری تحویل دهیم، بهتر است اصلا دست نزنیم.
این کارشناس مرمت همین طور اظهار داشت: با وجود تعداد زیاد متخصصان درجه یک مرمت، نمی دانم با چه تفکری مرمت آثار نفیس و شاخص و باارزش را به گروهی ناشناخته واگذار می کنند و در آخر هم هیچ کس مسؤولیت کار را قبول نمی کند و همه هم تلاش می کنند دیگری را مقصر بدانند. در ماجرای مسجد امام اصلا فکر نمی کردند موضوع رسانه ای شود، فکر می کردند کار را همین طوری تحویل می دهند و تمام می شود.
مسجد جامع عباسی که اینک به نام مسجد امام مشهور است و به آن مسجد شاه نیز گفته می شود، ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ در لیست آثار ملی ثبت شده، این مسجد همراه با مجموعه میدان نقش جهان در لیست آثار جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.
بنا بر توضیحات مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، گنبد این مسجد در یک قرن اخیر بیش از سه بار مرمت شده است؛ یک دفعه در سالهای ۱۳۱۶.۱۳۲۸ که مرمت کلی شد، در دهه ۴۰ که مرمت های جزئی روی گنبد انجام شد و در نهایت دهه هشتاد که کامل مرمت شد.
در این دهه یک دفعه گنبد را از سال ۱۳۷۹ تا حدود سال ۸۵ کامل مرمت کردند که کار با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام متوقف و داربست ها باز شد، درحالی که مرمت سه ترک آن از ۱۶ ترک باقی مانده بود، در نتیجه سال ۱۳۸۹ بار دیگر داربست ها را روی گنبد علم کردند تا مرمت را اختتام دهند که این روند تا سال ۱۴۰۱، بیش از ۱۱ سال طول کشید. علیرضا ایزدی به استناد این مرمت ها حالا مدعی است: «دیگر هیچ کاشی اصیل صفوی روی گنبد باقی نمانده است.»
گفته شده است روی گنبد مسجد جامع عباسی/ امام بیش از ۵۰۰ هزار قطعه کاشی کار شده است. این گنبد یکی از شاهکارهای معماری اصفهان است که بصورت دو پوسته (دو پوش) بنا شده است. ارتفاع گنبد داخلی ۳۸ متر و گنبد خارجی ۵۴ متر است.
