عصر توریسم: باستان شناسان بعد از گذشت حدود سه دهه، کاوش در چشمه علی ری را از سرگرفتند. آنها درنظر دارند روند تطور فرهنگی جوامع را از دوره نوسنگی تا دوره مس سنگی مطالعه کرده و فرضیه ها و نظریه های پیش گفته درباره ی موضوع انتشار، مهاجرت یا هجوم جوامع غرب ایران به فلات مرکزی را مورد ارزیابی قرار دهد.
به گزارش عصر توریسم به نقل از ایسنا، همزمان با شروع به کار پایگاه پژوهش های میدانی دیرینه شناسی دانشگاه شهید بهشتی، جستجوهای دیرینه شناسی در تپه چشمه علی ری به سرپرستی حمیدرضا ولی پور و با همراهی ایمان مصطفی پور، معاون هیأت کاوش، کورش محمدخانی، نگین میری، کامیار عبدی، امیر صادق نقشینه و علی بهادری از اعضاء هیأت علمی گروه دیرینه شناسی دانشگاه شهید بهشتی، اعضاء هیأت کاوش و با مشارکت دانشجویان کارشناسی دیرینه شناسی ورودی ۱۳۹۹ این دانشگاه بتازگی شروع شده است.
تپه چشمه علی در جنوب تهران در محدوده شهر باستانی ری و در کنار یک چشمه که نام خودرا از آن گرفته است، قرار دارد. این تپه در حدود ۷ متر ارتفاع دارد و در کنار بقایای دیوار شهر اسلامی ری که بصورت یک برجستگی صخره مانند به ارتفاع ۱۵ متر است واقع شده. هم اکنون تپه چشمه علی با خیابان های پیرامون و ساختمان های امروزی احاطه شده است.
حمیدرضا ولی پور، سرپرست هیأت کاوش تپه چشمه علی ری در این زمینه توضیح داد: دانشگاه شهید بهشتی طی تفاهم نامه ای سه جانبه با پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، پایگاه پژوهش های میدانی دیرینه شناسی این دانشگاه را در ساختمان مجاور تپه میل تاسیس کرد و برنامه ای پنج ساله برای کاوش در تپه چشمه علی شهر ری به اداره کل میراث فرهنگی استان تهران و پژوهشگاه پیشنهاد کرد. این برنامه‌ی مسئله محور درنظر دارد روند تطور فرهنگی جوامع را از دوره نوسنگی تا دوره مس سنگی مطالعه کرده و تعدادی از فرضیات و نظریات مطروحه در باره دلیلهای تغییرات فرهنگی در فلات مرکزی ایران و متغیرهای مؤثر بر این پروسه را مورد ارزیابی قرار دهد.
وی در تشریح مسئله، اهداف و برنامه پژوهشی در کاوش تپه چشمه علی ری اظهار داشت: باتوجه به جستجوهای باستان شناختی اشمیت، توالی لایه نگاری از دوره نوسنگی جدید تا دوره های تاریخی و اسلامی در این محوطه به چشم می خورد. در جستجوهای لایه نگاشتی سال ۱۳۷۶، نهشت های فرهنگی سه دوره نوسنگی جدید، مس سنگی انتقالی و مس سنگی قدیم به دست آمد و از دوره های میانی و جدید مس سنگی هیچ بافت باستان شناختی شناسایی نشده است. توالی لایه نگاری چشمه علی الگویی از تغییر در طول زمان از دوره نوسنگی جدید تا دوره مس سنگی قدیم ارائه نمود. در لایه های دوره مس سنگی انتقالی، چندین واحد معماری تشخیص داده شد، که شامل سازه های حرارتی و بقایای تدفین بودند. آخرین استقرار قبل از تاریخی در این محوطه، دوره مس سنگی قدیم است که تنها بوسیله سفال و ابزار سنگی تشخیص داده شد.
سرپرست هیأت کاوش تپه چشمه علی اضافه کرد: برنامه مطالعه باردیگر مواد چشمه علی خصوصاً سفال حاصل از جستجوهای اریخ اشمیت که در دانشگاه های شیکاگو، پنسیلوانیا و هاروارد نگهداری می شود، آشکار کرده است که اشمیت در جستجوهای خود علاوه بر نهشت های باستان شناختی به دست آمده از جستجوهای سال ۱۳۷۶، آثار مربوط به دوره مس سنگی میانی و جدید را نیز کاوش کرده است.
ولی پور اظهار داشت: با مطالعه سفال های این مجموعه، تعداد زیادی سفال های مراحل میانی و جدید مس سنگی آشکار شد. این مسئله به وضوح نشان میدهد زمانی که اشمیت در دهه ۱۹۳۰ این محوطه را کاوش کرد، نهشت های مربوط به دوره های فوق وجود داشته است، اما در ۶۰ سال بعد از آن لایه های فوقانی این محوطه تخریب شده است، بطوریکه در جستجوهای سال ۱۳۷۶ نشانی از آنها در تپه دیده نشده است. همین مسئله برای بسیاری دیگر از محوطه های دشت تهران که به سبب گسترش ساخت و سازهای شهری یا کارهای کشاورزی و صنعتی در معرض تخریب قرار گرفته اند نیز صدق می کند.
او با اعلان اینکه دوره مس سنگی انتقالی که از آن با عناوین مختلفی چون دوره چشمه علی، دوره فلات قدیم یا فرهنگ سیلک II یاد می شود، در دیرینه شناسی قبل از تاریخ فلات مرکزی ایران بسیار اهمیت دارد، اظهار داشت: تعدادی از باستان شناسان همچون دکتر یوسف مجیدزاده معتقدند استقرارهای این دوره در فلات مرکزی ایران با هجوم مردمانی از مناطق غربی تر متروک شده و سپس فرهنگ سیلک III شواهدی از اضمحلال فرهنگ های پیشین و شروع فرهنگی جدید در فلات مرکزی ایران ارائه می دهد. جستجوهای گیرشمن در سیلک و جستجوهای گروه دیرینه شناسی دانشگاه تهران در دشت قزوین در محوطه های زاغه و قبرستان و یافته های دیگری که از سایر محوطه های فلات مرکزی ایران نظیر تپه پردیس ورامین به دست آمده است، این دست از نظریات را به چالش کشیده است.
این عتیقه شناس افزود: کاوش در چشمه علی روی بقایای دوره مس سنگی انتقالی و مس سنگی قدیم (موسوم به سیلک II و III) می تواند مدارکی در باره مسئله انقطاع، گسست یا ادامه و پیوستگی فرهنگ های این دو مرحله از مس سنگی را در اختیار ما قرار دهد. بدین سبب در یک برنامه پنج ساله درنظر است با کاوش افقی در نهشت های فرهنگی دو دوره یاد شده، این مسئله را باتوجه به مطالعات سبک شناختی روی بقایای معماری، سفال، تدفین و سایر یافته ها بررسی و تحلیل نماییم. در ضمن برای درک فرایندهای تغییر فرهنگی از دوره نوسنگی تا مس سنگی درنظر داریم در سطح دشت امروز و در پایین دست تپه با بوجودآوردن ترانشه هایی روند تطور فرهنگی جوامع و ادامه یا گسست فرهنگی از دوره نوسنگی تا مس سنگی را بررسی و مطالعه نماییم.
ولی پور اضافه کرد: درنظر است جستجوهای باستان شناختی دانشگاه شهید بهشتی برای چندین سال بر این محوطه متمرکز شود تا مواد فرهنگی حاصل از آن در تحلیل و تفسیر روند تطور فرهنگی جوامع قبل از تاریخی مسکون در این محوطه در ابعاد مختلف زیستی، اجتماعی، اقتصادی و معیشتی به کار گرفته شود. در ضمن درنظر است فرضیات و نظریات پیشین در باب تنوع و تغییر فرهنگی جوامع دشت ری در دوره های مورد نظر مورد ارزیابی قرار گیرد.
او افزود: بر این اساس با هم سنجی مواد فرهنگی حاصل از جستجوهای اشمیت در این محوطه و قیاس باستان شناختی داده ها و اطلاعات حاصل از پژوهش های میدانی در فلات مرکزی ایران، درنظر داریم به ارزیابی نظریات پیش گفته درباره ی موضوع انتشار، مهاجرت یا هجوم جوامع غرب ایران به فلات مرکزی در دوره های عنوان شده یا پیگیری پویایی های درونزای فرهنگی در این منطقه بپردازیم.
این عتیقه شناس اظهار داشت: این برنامه پژوهشی مورد تأیید شورای پژوهشی پژوهشکده دیرینه شناسی قرار گرفت و مبنی بر آن مجوز کاوش در این محوطه از طرف پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صادر شد. این کاوش ها با حمایت مادی و معنوی دانشگاه شهید بهشتی و با حضور اعضاء هیأت علمی گروه باستان شناسی، اعضاء هیأت کاوش و با مشارکت دانشجویان کارشناسی دیرینه شناسی ورودی ۱۳۹۹ این دانشگاه تا اواخر آبان ماه سال جاری ادامه خواهد یافت.
بنابر گزارش پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، اولین اشارات غربیان به ری مربوط به جهانگردان سفرنامه نویس انگلیسی همچون جیمز موریه (۱۳۸۶)، رابرت کرپورتر (Porter، ۱۸۲۱–۲۲) و ویلیام اوزلی (Ouseley، ۱۸۲۱) است که در دهه های ۱۸۱۰ و ۱۸۲۰ میلادی هر یک جداگانه از ری بازدید کرده بودند. توجه جدی غربیان به ری به عنوان شهری باستانی به اواخر قرن نوزدهم باز می گردد، زمانی که سفال های زیبای مینایی و زرین فام آن چشم مجموعه داران خصوصی و غیرخصوصی را خیره ساخت و به مدت چند دهه در مرکز توجه دلالان، مجموعه داران و موزه داران باقی ماند و از همین روی غارت آثار باستانی دوره اسلامی آن ادامه یافت.
اولین جستجوهای باستان شناختی در ری (مشخصاً در تپه چشمه علی) به سال ۱۹۱۲ میلادی توسط ژاک دمورگان فرانسوی، سرپرست حفریات فرانسویان در شوش انجام شد که اولین نمونه از کارهای باستان شناختی فلات مرکزی ایران بوده و سابقه این کارها را به بالای یک قرن پیش می رساند. اما کاوش ها توسط دمورگان رها گردید و حفاران بدون مجوز به ترکتازی خویش مشغول ماندند. فردریش زاره، عتیقه شناس آلمانی از این که فرانسویان باوجود داشتن انحصار جستجوهای باستان شناختی در ایران، ری را در چنگال تخریب و استثمار دلالان محلی رها کرده بودند شکایتمند بود و این دلالان را دزدانی می دانست که دیرینه شناسی اسلامی را نمایندگی می کردند (Sarre، ۱۹۱۳: ۴۶، نقل از Watson، ۲۰۰۷: ۹).
تپه چشمه علی مجدداً در سال ۱۹۲۴ توسط دایه (Dayet) کاردار سفارت فرانسه در تهران کاویده شد (Vanden Berghe، ۱۹۵۹: ۱۲۱). بعد از گذشت نزدیک به یک دهه، اریش اشمیت جستجوهای باستان شناختی در شهر باستانی ری را در سه فصل در سال های۱۹۳۶-۱۹۳۳ به انجام رساند که طی آن حدود ۹۰۰ مترمربع از تپه چشمه علی (شامل لایه های قبل از تاریخی، لایه های اشکانی و گورستان اسلامی در تپه) را با هدف مطالعه‌ی فرهنگ مس سنگی شناسایی شده در تپه حصار دامغان کاوید (Schmidt، ۱۹۳۵a، b & ۱۹۳۶) و علاوه بر آن سایر بخش های ری چون قلعه گبری، استقرار سلجوقی نزدیک مزار بی بی زبیده، تپه ارگ، نقاره خانه و حتی خارج از ری چال ترخان را نیز کاوش کرد (Treptow، ۲۰۰۷: ۱۸) اما باوجود موفق بودن جستجوهای وی، به سبب وقوع جنگ جهانی دوم و مرگ ناگهانی اش در ۱۹۶۴ هیچ وقت موفق به ارائه کامل نتایج کاوش خویش نشد.
در سال ۱۳۷۶ تپه چشمه علی به سرپرستی محمدرحیم صراف و حسن فاضلی نشلی باردیگر کاوش شد که در نتیجه آن علاوه بر دستیابی به گاه نگاری مطلق، نهشته های سه دوره نوسنگی جدید، مس سنگی انتقالی و مس سنگی قدیم نیز به دست آمد (Fazeli Nashli et al.، ۲۰۰۴: ۱۶-۱۷).
منبع: asretourism.ir
