عصر توریسم: مرمت پراکنده و کاشی های لطمه دیده گنبد شیخ لطف الله موجب نگرانی کارشناسان شده و محدودیت مالی پروژه را به چالشی بزرگ تبدیل نموده است
خبرگزاری مهر، گروه استان ها- کوروش دیباج: گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان، شاهکار بی همتای معماری ایرانی، در سالهای اخیر نه تنها در معرض لطمه های طبیعی بلکه زیر تیغ انتقادهای شدید کارشناسان، استادکاران و رسانه ها قرار گرفته است.
مرمت های انجام شده که قرار بود حافظ ارزش های تاریخی و هنری بنا باشد، بارها به سبب نقص در برنامه ریزی، فقدان مطالعات جامع و ضعف نظارت مورد سوال قرار گرفته است. کارشناسان ملی آنرا نمونه ای از سوءمدیریت مرمتی دانسته و برخی نمایندگان مرمتی آنرا «افتضاحی برای میراث فرهنگی کشور» توصیف کرده اند.
در چنین شرایطی، فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان و بهشاد حسینی ناظر پروژه، برای اولین بار توضیح می دهند که چه طور فشارهای مالی، محدودیت اعتبارات و ضرورت های حفاظتی، پروژه مرمت گنبد شیخ لطف الله را تحت شدیدترین آزمون ها قرار داده است و چه روشهایی برای حفظ اصالت و پیشگیری از فاجعه به کار گرفته شده است.
ضرورت مداخله مرمتی و انتخاب رویکرد جامع
بهشاد حسینی، ناظر مرمت تزئینات معماری استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به شروع فعالیت خود در پروژه از سال ۱۳۹۹ توضیح داد: مرمت گنبد ضرورتی اجتناب ناپذیر بوده است. ضعف ملات های نگهدارنده کاشی ها سبب شده بود آنها تحت فشار جاذبه زمین گرفتار چین خوردگی شوند و بسمت پایین متمایل گردند. این وضعیت علاوه بر تهدید ظاهر بنا، مسیرهایی برای نفوذ آب باران بوجود آورده و رطوبت به جداره داخلی گنبد می رسید. با عنایت به این که گنبد دوپوش نیست و فضای میان تهی برای دسترسی و بررسی درون سازه ندارد، ضرورت مداخله سریع و جامع مشخص شد.
وی اضافه کرد: مرمت موضعی کافی نبود و نیازمند ایجاد زیرسازی مناسب و یکنواخت برای کل گنبد بودند تا کاشی ها هم بار وزنی و هم شرایط رطوبتی را تحمل کنند. بنابراین پوشش کاشی موجود از سطح گنبد پیاده سازی و شماره گذاری شد تا کاشی ها به جای خود بازگردند. پاسخ تیم مرمتی به انتقادها درباب استفاده از کاشی های تاریخی این بود که این کاشی ها اصالت تاریخی دارند و بازگرداندن آنها به جای کاشی های جدید نقطه قوت پروژه شمرده می شود.
شماره گذاری و بازگردانی کاشی های تاریخی
ناظر پروژه مرمرت گنبد شیخ لطف الله تاکید کرد: همه کاشی ها با دقت شماره گذاری و بازگردانی شدند. بیشتر از ۹۵ درصد پوشش گنبد همچنان از کاشی های تاریخی خود بنا تشکیل شده است. حتی کاشی هایی که در دوره های مختلف جابه جا یا جایگزین شده بودند، تا حد امکان حفظ شدند. تیم مرمت همینطور تصمیم گرفت خطاهای تاریخی در رنگ گذاری و نقوش نیز بدون تغییر باقی بماند تا روایت اصالت بنا برای آیندگان محفوظ بماند.
وی افزود: در بازنگری ها مشخص شد برخی قطعات کاشی در مرمت های گذشته بعنوان پرکننده زیرسازی استفاده شده بودند. این قطعات بازیابی و در جای مناسب به کار گرفته شدند. همینطور برخی مرمت های گذشته فاقد رویکرد حفظ اصالت بوده و این اقدامات کوشش برای اصلاح آن بوده است. کارگاه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله
مشکلات ملات و زیرسازی گنبد شیخ لطف الله
به گفته حسینی، بخش زیادی از مشکلات گنبد ناشی از استفاده سنتی از ملات گچ بوده است. گچ با گذشت زمان و در اثر بارندگی باران حل شده و موجب شسته شدن ملات و ضعف زیرسازی شده بود. تصاویر مستند از وضعیت گنبد پیش از مرمت نشان میدهد برخی کاشی ها حتی به سادگی قابل جدا شدن با دست بوده اند و در صورت عدم مرمت، سقوط آنها قطعی بود.
وی اضافه کرد: مستندنگاری دقیق شامل عکس و فیلم برداری از همه بخش ها انجام شد و هر ترک و نیم ترک با روش های سنتی استادکاران و ابزارهای مدرن قالب برداری شد. داده های سنتی و مدرن بطورکامل منطبق بودند و قالب ها مبنای شماره گذاری و بازچینی کاشی ها شدند.
استفاده از روش های سنتی و مقاوم سازی مدرن
ناظر پروژه مرمرت گنبد شیخ لطف الله اضافه کرد: در زیرسازی جدید از روش های سنتی مانند الیاف خرما برای تقویت ملات استفاده شد. این انتخاب علاوه بر حفظ اصالت، اثبات شده است که کارآمدی خودرا طی قرون نشان داده است. گچ ها با روش های آزمایشگاهی مقاوم سازی شده و در قسمتهایی که دستک های چوبی پوسیده بودند، با نمونه های مقاوم جایگزین شدند. کفگیرک های فولادی بعد از پاک سازی و پوشش ضدزنگ باردیگر نصب شدند.
حفظ اصالت و تحلیل ساختاری گنبد
وی اظهار نمود: یکی از نکات برجسته مرمت، حفظ کاشی های تاریخی بود. حتی در صورت امکان تولید کاشی جدید، اولویت با بهره گیری از کاشی های اصیل بوده است. کاشی های صفوی و مرمتی های دوره پهلوی با همان نقوش و رنگ ها بازگردانده شدند. بررسی ساختار نشان داد بندکشی آجری کیفیت بالایی دارد و کاشی کاری گنبد ده ها سال بعد از تکمیل سازه آجری انجام شده است. برخی کاشی ها گرفتار لعاب پریدگی و نفوذ آلودگی شده بودند که با نمک زدایی و پاک سازی اصولی اصلاح شدند و نقوش تاریخی دست نخورده باقی ماند.
حسینی تاکید کرد: پروژه تلفیقی از حفظ اصالت تاریخی و به کارگیری روش های نوین فنی است. هدف از مرمت، استقامت بخشی سازه و محافظت از هویت تاریخی بنا برای نسل های آینده است. امروز مرمت گنبد شیخ لطف الله نمونه ای موفق در حوزه مرمت گنبدهای تاریخی است که بر اساس مطالعات مستمر و توجه به اصالت مصالح انجام شده است.
ضرورت شروع مرمت و چالش های مالی
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به محدودیت های مالی و حساسیت های فنی پروژه، اظهار نمود: مرمت گنبد در طول سالهای اخیر تحت نظارت دقیق کمیته های تخصصی و بر مبنای اصول علمی مرمت ادامه یافته است.
وی اضافه کرد: شروع مرمت گنبد شیخ لطف الله به سبب وقوع شرایط اضطراری و محدودیت های اعتباری ضروری بوده است. زمانی که بارش شدید موجب لطمه به سقف بازار شد، نیاز فوری به مرمت آن بوجود آمد و هزینه ای در حدود چهار تا پنج میلیارد تومان صرف شد. این اقدام سبب شد برنامه های مرمتی پیشین برای بناهایی مانند عالی قاپو یا خود گنبد شیخ لطف الله تغییر مسیر پیدا کند و منابع محدود موجود صرف اقدامات فوری و حفاظتی شود.
به گفته خطابخش، چنین شرایطی در پروژه های مرمتی کشور امری طبیعی است و مدیران ناگزیرند با برنامه ریزی منعطف به شرایط اضطراری پاسخ دهند.
هشدار کارشناسان و استادکاران پیشکسوت
به گفته خطابخش، سال ها پیش استادکاران برجسته اصفهان و ناظران عالی پروژه ها بارها نسبت به وضعیت نامناسب گنبد هشدار داده بودند. استادکاران با سابقه تاکید کرده بودند که گنبد هنگام بارش بشدت آب جذب می کند و این مسئله تهدید جدی برای ساختار آن است. حتی دکتر جبل عاملی، ناظر عالی مرمت عالی قاپو، نیز بارها وضعیت گنبد را خطرناک دانسته بود.
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان افزود: بعد از ریزش بخشی از آجر و کاشی های گریوه گنبد، که متعلق به دوره پهلوی بود، تصمیم گرفته شد اقدامات حفاظتی شروع و داربست ها نصب شود. نصب داربست ها فرصت بررسی وضعیت کلی گنبد را فراهم نمود و مشخص شد زیرسازی گنبد مشکلات جدی دارد که موجب موج و چین خوردگی کاشی ها از رأس گنبد تا شکرگاه شده بود. یکی از دلیلهای اصلی پیشگیری از سقوط کاشی ها وجود خانه های کاشی عمیق با ارتفاع حدود ده سانتی متر بود که کاشی ها را در جای خود نگه می داشت.
وی اظهار داشت: مطالعات دقیق از سال ۱۳۹۷ شروع شد و تاریخچه مرمت های پیشین بررسی گردید. این بررسی ها نشان داد که میان سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵، کل پوشش کاشی از رأس گنبد تا شکرگاه به سبب فرسودگی کامل برداشته و باردیگر نصب شده است. برای ایجاد هماهنگی رنگی، در بخش پایین تر از شکرگاه نوعی موزون سازی رنگی با بهره گیری از گل اخرا و سریش انجام شده بود که آثار آن هنوز روی گنبد دیده می شود.
تفاوت رنگی کاشی ها و دلیلهای آن
خطابخش توضیح داد: در دهه ۶۰ نیز مرمت های موضعی روی برخی بخش ها انجام شده و همین مورد سبب تفاوت رنگی قابل مشاهده از ضلع شمالی گنبد شده است. این تفاوت ها ناشی از استفاده از آجرهای نو یا لایه های رنگی دوره پهلوی بوده است. وی تاکید کرد که مرمت های پراکنده گذشته موجب ایجاد چنین تفاوت رنگی شده اند و تمام اقدامات مرمتی حاضر تحت نظارت کمیته های تخصصی و شورای فنی سازمان میراث فرهنگی به انجام می رسد. ترکیب استادکاران پیشکسوت و نیروهای جوان امکان تصمیم گیری دقیق و علمی را فراهم نموده است.
پاسخ به انتقادات ملی
وی با اشاره به انتقاد برخی چهره های ملی، بیان نمود: تصمیمات مرمتی بر مبنای مطالعات مستند و مصوبات کمیته های تخصصی اتخاذ می شود و نه سلیقه شخصی. بعد از طرح انتقادها، جلسه ای با حضور حدود ۲۰ نفر از کارشناسان برجسته ملی و استانی برگزار شد و بعد از بازدید میدانی، ادامه مرمت به روش فعلی و توسط همان پیمانکار تصویب گردید. استاد رحمت الله رضایت، یکی از استادکاران برجسته اصفهان، مرمت اولین ترک گنبد را شروع کرد و بعد از درگذشت او، فرزندان تحصیل کرده اش کار را ادامه دادند و تابحال ترک دوم با موفقیت مرمت شده است.
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان با اشاره به زمان بر بودن پروژه، اظهار داشت: محدودیت اعتبارات یکی از دلیلهای اصلی طولانی شدن مرمت است. هزینه مرمت دو نیم ترک در شروع پروژه حدود ۲۵۰ میلیون تومان بود اما امروز مرمت نصف یک ترک بیشتر از دو میلیارد تومان هزینه دارد. برای مرمت هر ترک گنبد حدود چهار میلیارد تومان نیاز است و افزایش روزانه قیمت مصالح بار مالی پروژه را سنگین تر کرده است.
وی اضافه کرد: در سال ۱۴۰۳ اعتباری اختصاص یافته و پیمانکار مرمت ترک های پنجم و ششم را شروع کرده و قرارداد تا شهریور ۱۴۰۴ ادامه دارد. در عین حال، جذب اعتبار بیشتر برای سرعت بخشیدن به پروژه ضرورت دارد.
به گفته خطابخش، مرمت هر ترک گنبد شش تا هفت ماه زمان می برد و با عنایت به وجود ۱۶ نیم ترک و ۸ ترک اصلی، مرمت کل گنبد فرآیندی طولانی است. شرایط آب وهوایی و شروع فصل سرما نیز سبب کندی روند کار می شود. محافظت از بناهای تاریخی فرآیندی پایان پذیر نیست و حتی بعد از تکمیل مرمت، گنبد نیازمند مراقبت مستمر است. تجربه گنبد مسجد جامع عباسی نشان داده که سازه های مشابه باید همواره تحت مطالعه و نظارت قرار گیرند.
لزوم اهمیت برنامه ریزی منعطف در مرمت مسجد گنبد شیخ لطف الله
مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان نمونه ای شاخص از مواجهه علمی و حرفه ای با چالش های آثار تاریخی است که همزمان با محدودیت های مالی، فشارهای رسانه ای و انتقادات تخصصی انجام شده است. این پروژه نشان میدهد که محافظت از یک اثر جهانی تنها با رعایت اصول علمی مرمت، مستندسازی دقیق و ترکیب تجربه استادکاران با دانش نوین میسر می شود. حفظ اصالت کاشی ها، اصلاح زیرسازی و بهره برداری از روش های سنتی و مدرن، همگی مؤلفه هایی هستند که نه تنها استقامت سازه را تضمین می کنند بلکه هویت تاریخی و ارزش های میراثی بنا را برای نسل های آینده محفوظ نگاه می دارند.
تجربه مرمت گنبد شیخ لطف الله همینطور اهمیت برنامه ریزی منعطف در برخورد با شرایط اضطراری و ضرورت شفافیت در تصمیم گیری های مرمتی را به روشنی نشان میدهد. بالاخره، این پروژه الگویی موفق برای مرمت آثار تاریخی با ارزش جهانی ارائه می کند و نشان میدهد که علم، تجربه و حساسیت تاریخی می توانند در کنار هم، محافظت از میراث فرهنگی را به سطحی پایدار و قابل اتکا برسانند. به طور خلاصه، با توجه به اینکه گنبد دوپوش نیست و فضای میان تهی برای دسترسی و بررسی درون سازه ندارد، لزوم مداخله سریع و جامع مشخص شد. این انتخاب علاوه بر حفظ اصالت، اثبات شده است که کار آمدی خودرا طی قرون نشان داده است. هزینه مرمت دو نیم ترک در شروع پروژه حدود ۲۵۰ میلیون تومان بود اما امروز مرمت نصف یک ترک بیشتر از دو میلیارد تومان هزینه دارد.
منبع: asretourism.ir
