به گزارش عصر توریسم به نقل از مهر؛ یادداشت مهمان، محمدرضا بهزادی؛ نسخه شناس و سند پژوه:
آذر ۱۴۰۴ (دسامبر ۲۰۲۵)، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در بیستمین اجلاس کمیته بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس که در دهلی نو برگزار گردید، «هنر مینیاتور به سبک کمال الدین بهزاد» را بعنوان میراث فرهنگی ناملموس بشری به نام افغانستان ثبت نمود. این تصمیم، که برمبنای پرونده ای ارایه شده از طرف افغانستان از سال ۲۰۲۱ اتخاذ شده بود، در ایران با واکنش های گسترده ای مواجه گردید و خیلی از محققان، هنرمندان و رسانه ها آنرا نمونه ای روشن از قصور نهادی و ضعف دیپلماسی فرهنگی وزارت میراث فرهنگی ایران ارزیابی کردند. ۱. کمال الدین بهزاد و جایگاه وی در تاریخ هنر ایرانی کمال الدین بهزاد (حدود ۱۴۵۵–۱۵۳۵ میلادی)، مشهور به بهزاد هروی، برجسته ترین چهره نگارگری در تاریخ هنر ایرانی_اسلامی است. منابع مرجع بین المللی همچون Encyclopaedia Iranica و Encyclopaedia Britannica او را نقاشی ایرانی معرفی می کنند که در بستر تمدنی ایران بزرگ و در فضای فرهنگی تیموریان پرورش یافت. بهزاد در هرات_پایتخت فرهنگی تیموریان_به مقام ریاست کتابخانه و کارگاه سلطنتی رسید و مکتب هرات را به اوج رساند. بعد از سقوط هرات، به دعوت شاه اسماعیل صفوی به تبریز رفت و نقش بنیادینی در تشکیل مکتب تبریز ایفا کرد. نوآوری های وی در ترکیب بندی، فضاسازی، روایت پردازی تصویری و بیان فردی شخصیت ها، نگارگری ایرانی را وارد مرحله ای تازه کرد و بر هنر صفوی، گورکانی هند و حتی عثمانی اثر گذاشت. از ین جهت، «سبک بهزاد» نه یک سنت محلی محدود، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از سنت نگارگری ایرانی و میراث تمدنی مشترک منطقه است. ۲. منطق یونسکو و امکان ثبت مشترک یونسکو در عرصه میراث فرهنگی ناملموس، ثبت های چندملیتی را نه فقط مجاز بلکه مطلوب می داند. نمونه های مختلفی مانند نوروز، آیین های در رابطه با سازهای موسیقایی یا هنر مینیاتور (ثبت ۲۰۲۰ با مشارکت ایران، ترکیه، آذربایجان و ازبکستان) گواه این رویکرد است. بنابراین، ثبت «سبک کمال الدین بهزاد» می توانست و میبایست یا بصورت پرونده مشترک میان ایران و افغانستان یا حداقل با الحاق رسمی ایران به پرونده افغانستان صورت گیرد. عدم تحقق این امر، نه ناشی از محدودیت های یونسکو، بلکه نتیجه مستقیم عدم کنش مؤثر ایران بود. ۳. آگاهی قبلی و قصور نهادی وزارت میراث فرهنگی نکته محوری در نقد عملکرد وزارت میراث فرهنگی آنست که این وزارت خانه از وجود پرونده افغانستان آگاه بود. علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار، قبل از ثبت غائی اعلام نموده بود که ثبت مکتب بهزاد به نام افغانستان «نیازمند رضایت ایران» است. با توجه به این آگاهی: • هیچ مذاکره رسمی مؤثری با طرف افغانستان گزارش نشد؛ • هیچ اعتراض حقوقی یا مکاتبه رسمی با یونسکو در دستور کار قرار نگرفت؛ • هیچ پرونده الحاقی یا موازی از طرف ایران تهیه نشد. این انفعال چندساله (۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵) نشان دهنده فقدان راهبرد فعال در عرصه میراث ناملموس فراملی است. ۴. ضعف ساختاری در دیپلماسی فرهنگی ایران عملکرد وزارت میراث فرهنگی در این پرونده، قسمتی از یک مشکل ساختاری گسترده تر است: • نبود نظام رصد مستمر پرونده های منطقه ای یونسکو؛ • ضعف هماهنگی میان وزارت میراث، وزارت امور خارجه و نهادهای پژوهشی؛ • اتکای بیش از اندازه به واکنش های رسانه ای بعد از وقوع بحران بجای اقدام پیشگیرانه. در صورتیکه افغانستان با وجود محدودیت های سیاسی و بین المللی، توانست پرونده ای منسجم و هدفمند ارایه کند، ایران_با برخورداری از پشتوانه تاریخی، دانشگاهی و نهادی_عملاً از ابزارهای خود استفاده نکرد. ۵. نتایج فرهنگی و حقوقی ثبت انحصاری ثبت یک جانبه «سبک بهزاد» به نام افغانستان پیامدهایی فراتر از یک اختلاف نمادین دارد: • در اسناد رسمی یونسکو، پیوند این سبک با سنت نگارگری ایرانی کمرنگ می شود؛ • در آینده، امکان استناد دیگر کشورها به این ثبت برای ادعاهای مشابه افزایش می یابد؛ • سهم ایران در بازنمایی بین المللی میراث تمدنی خود تضعیف می شود. این روند می تواند الگویی خطرناک برای دیگر عناصر میراث مشترک ایران بزرگ بوجود آورد. مسئله اصلی در ثبت «هنر مینیاتور به سبک کمال الدین بهزاد» به نام افغانستان، نه نفی پیوندهای تاریخی هرات با جغرافیای افغانستان امروز است و نه مخالفت با سازوکارهای یونسکو؛ بلکه ناتوانی وزارت میراث فرهنگی ایران در کنش بموقع، هوشمندانه و مبتنی بر دیپلماسی فرهنگی فعال است. میراث بهزاد فراتر از مرزهای سیاسی معاصر قرار دارد، اما صیانت از سهم تاریخی ایران در این میراث، نیازمند: • راهبرد روشن • پرونده سازی پیش دستانه • و حضور مؤثر در نهادهای بین المللی است. بدون این رویکرد، تکرار چنین مواردی در آینده اجتناب ناپذیر خواهد بود. منابع و ارجاعات • Encyclopaedia Iranica، “Behzād، Kamāl-al-Dīn” • Encyclopaedia Britannica، “Bihzad” • UNESCO، Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (20th Session) • خبرگزاری های داخلی و رسانه های افغانستانی: TOLOnews، Khaama Press
منبع: عصر توریسم
