همدان «گردشگری آیینی» حاصل پیوند سفر با فرهنگ است که در غرب کشور به فرهنگ های غنی این سرزمین گره خورده است؛ آیین ها، اعتقادات و باورهایی که می تواند در قالب گردشگری آیینی معرفی شوند و توریستهای داخلی و خارجی بسیاری را به خود جذب نماید و نه فقط منبعی برای اشتغالزایی و کسب درآمد شود بلکه انتقال این فرهنگ ها را نیز به همراه داشته باشد.
«گردشگری آیینی» حاصل پیوند سفر با فرهنگ است؛ سفری که بواسطه آن انسان موفق به کشف آیین ها، اعتقادات و باورهایی می شود که در روح مکان جاری و ریشه در فرهنگ کهن این مرزوبوم دارد؛ این آیین ها اکثراً وابسته به زمین و مکان هستند و به عبارتی مکان و آیین در قالب یک موجود زنده به حیات خود ادامه داده و می دهند.
این نوع از گردشگری نوع خاصی از گردشگری فرهنگی است که آدمی را با اعتقادات و باورهای برخاسته از یک جامعه خاص آشنا می کند. آیا نمی توان این خلاقیت را برای جذب گردشگران به کار گرفت و آنرا نقطه عطفی برای شناخت بهتر، معرفی بیشتر، احیاء فرهنگ ها و ممانعت از استحاله فرهنگی و انتقال این فرهنگ ها به نسل های بعدی دانست؟
ناگفته پیداست فرهنگ، آیین و آداب و رسوم مجموعه پیچیده ای دربرگیرنده اعتقادات، هویت و تاریخ مردمان هر سرزمینی است و حال که این ظرفیت ها در غرب کشور وجود دارند، آیا نمی توان این خلاقیت را برای جذب گردشگران به کار گرفت و آنرا نقطه عطفی برای شناخت بهتر، معرفی بیشتر، احیاء فرهنگ ها و ممانعت از استحاله فرهنگی و انتقال این فرهنگ ها به نسل های بعدی دانست؟
مردادماه سال قبل بود که عنوان شد کرمانشاه در امتداد تحکیم ارتباطات و ارتقاء همکاری در زمینه گردشگری شهری میزبان شهرداران غرب کشور و دبیرکل دفتر ملی یونسکو خواهد بود و تفاهم نامه چهارجانبه دراین زمینه امضاء خواهد شد.
در این جلسه که با حضور شهرداران کرمانشاه، همدان و سنندج برگزار می شد، تفاهم نامه مشترک سه شهر مذکور و دفتر ملی یونسکو امضاء و کرمانشاه شهر خلاق خوراک، سنندج شهر خلاق موسیقی و همدان شهر خلاق صنایع دستی معرفی و اقدامات در این راه برای آنها برنامه ریزی شد.
اما آنچه در این میان باید به ذکر آن پرداخت این که این نوع از گردشگری که در قالب مسیر گردشگری تاریخ و تمدن ایران معرفی و نامگذاری شد، نباید تنها با نام توسعه گردشگری شهری پیش رود چونکه در دل این استان های غربی کشور فرهنگ های بی شمار، باورها و اعتقادات بسیاری نهفته است که شاید در قالب گردشگری شهری نتوان به آنها پرداخت.
گردشگری روستایی نمودی از این باورهاست که نهفته در دل مردمان روستایی و زحمتکش غرب کشور است تا جایی که گاه یک تنه تمام آن باورها و اعتقادات را زنده نگه داشته اند بدین ترتیب گردشگری آیینی می تواند نسخه ای جامع از باورهای مذکور بین تمامی مردمان این خطه باشد ضمن این که تجمیع این سه استان در قالب تفاهم نامه ای مشترک، می تواند نمود مناسبی در این راه باشد.
برگزاری کارگاه های آموزشی یونسکو در منطقه غرب کشور، لزوم برندسازی، تمرکز بر برنامه های در رابطه با نوروز و جاده ابریشم، ایجاد جاذبه های ویژه و استفاده از ظرفیت های مشترک سه شهر غرب کشور، تعریف زنجیره تجاری سازی و شناسایی بازارهای هدف فعالان گردشگری از مفاد تفاهم نامه بوده که می بینیم در آن قسمتی از فرهنگ و باورها و آیینی های مختص غرب کشور دیده شده و نیاز است روی آنها کار شود نه این که همیشه سکوت را در این حوزه ها شاهد باشیم.
در ادامه نگاهی گذرا به فرهنگ، تاریخ و آداب و رسوم مردم کردستان نشان میدهد که یکی از با اهمیت ترین جاذبه های این استان، خاصیت های فرهنگی آنست که این خاصیت ها در سراسر کشور کم نظیر هستند، این خاصیت ها در مظاهر فرهنگی همانند زبان، لباس، موسیقی، رقص، جشن ها و مراسم خاص و صنایع دستی، بارزتر از سایر موارد فرهنگی نمایان شده اند.
این خاصیت های فرهنگی برخلاف سایر مناطق کشور هنوز در این استان بصورت پویا در زندگی مردم جاری است و با وجود پیشرفت ارتباطات و درنتیجه استحاله فرهنگی و از میان رفتن خیلی از فرهنگ ها، فرهنگ مردم کردستان به سبب ریشه های عمیق آن، پویاتر از گذشته در خیلی از موارد همانند موسیقی بر سایر مناطق هم جوار و کشوری نیز تأثیرگذار بوده است.
جشن نوروز در اقصی نقاط کردستان بصورت خودجوش همراه با مراسم رقص کردی و برگزاری آتش انجام می شود. با اهمیت ترین و عمومی ترین جشنی که در بین مردم کردستان مرسوم می باشد، برگزاری جشن نوروز بوده، جشن نوروز در اقصی نقاط کردستان بصورت خودجوش همراه با مراسم رقص کردی و برگزاری آتش برگزار می گردد.
عید فطر و عید قربان نیز بعنوان اعیاد مذهبی دارای اهمیت خاص هستند همین طور میلاد پیامبر اکرم(ص) نیز جایگاه ویژه ای در بین مردم این استان دارد، علاوه بر اینها جشن معراج پیامبر و شب نیمه شعبان «برات» نیز جزء اعیاد این منطقه است.
از دیگر مراسمی که در بین مردم کردستان خصوصاً منطقه اورامان از جایگاه خاصی برخوردار است، مراسمی با عنوان «زه ماون پیر شالیار» (عروسی پیر شالیار) است، این مراسم در روستای اورامان تخت در هفته دوم بهمن ماه که مصادف با جشن سده بوده، طی مراحل و رسومات خاصی برگزار می گردد و ادامه آن در نیمه فصل بهار مصادف با ۱۵ اردیبهشت ماه در محل آرامگاه پیر شالیار که در نزدیکی روستا است، با عنوان مراسم کومسای برگزار می گردد.
از این خاصیت ها که بگذریم حتی «آسمان» در باورهای عامیانه مردم کرمانشاه به باورهای دینی و عقایدی خاص گره خورده به صورتی که در طبخ نان نیز این باورها را می توان جستجو کرد، زمزمه هایی آمیخته به فرهنگ و اعتقادات که در هنگام قالی بافی زنان شنیده می شود و با خود آواهایی دارد که برای هریک از آنها می توان ساعت ها نوشت.
برگزاری مراسم ماه رمضان و ماه محرم نیز در کرمانشاه آیین های بسیاری دارد، چنان که مردمان کُرد زاگرس نشین آیین های زیبایی برای سوگواری ماه محرم داشته اند هرچند تعدادی از آنها در گذر زمان کمرنگ شده اند.
کُردها هم مردمانی هستند که حب اهل بیت(ع) را در سینه دارند، سالیان سال میزبان زوار عتبات عالیات بوده اند و خاک قدوم آنها را طوطیای چشمان خود قرار داده اند، دیاری که هر خانه اش میهمان خانه ای بود برای پذیرایی از زوار کربلا.
خواندن مرثیه و «موور» زنان، تعزیه و شبیه خوانی کندوله ای ها، برگزاری عَلَم و کُتَل، سفره های نذری با غذاهای محلی، گِل به سر گرفتن و غیره، رسم و رسوم کُردها برای اقامه عزای محرم از زمان های دور تا همین امروز است.
خواندن مرثیه و «موور» زنان، تعزیه و شبیه خوانی کندوله ای ها، برگزاری عَلَم و کُتَل، سفره های نذری با غذاهای محلی، گِل به سر گرفتن و…، رسم و رسوم کُردها برای اقامه عزای محرم از زمان های دور تا همین امروز است که برخی ها در گذر زمان کمرنگ شده اند اما عزاداری ها هرسال پُرشورتر برگزار می گردد.
بررسی ها و مطالعات علمی نشان از تأثیر باورهای دینی و اسطوره ای بر فرش های روستایی باف همدان نیز دارد، به صورتی که مطرح شده نقش مایه های حیوانی در فرش روستایی همدان که به سه دسته آبزیان، پرندگان و چارپایان تقسیم می شود، بیش از همه سهم را به آبزیان داده، موضوعی که در فرهنگی نهفته است که از دین و اسطوره نشأت گرفته و علاوه بر ریشه های تاریخی آن، در ایران باستان به لحاظ نمادشناسی نیز یکی از نمادهای باران خواهی و برکت از جانب دریا را نشان می دهد، از سویی تکرار نقش ماهی، سمبلی است بر خوشبختی و خانواده و مواردی از این دست که برای هر کدام آنها می توان یک کتاب نوشت.
از طرف دیگر می بینیم باورهای خاصی برای گردآوری گندم در استان های کرمانشاه، همدان و لرستان وجود دارد که این عمل را از حالت روزمره و پیش پا افتاده برای یک کشاورز، بیرون آورده است، به صورتی که شرایط زمانی شروع درو، آداب تطهیر، باورهای برکت افزا و نوع تغذیه آن، ریشه در رفتارهای نمادینی دارد که نشأت گرفته از باورهای خاص است.
مراسم ماه محرم نیز در استان های غربی با آیین های خاص خود هم راه است، به صورتی که مراسم آیینی علم بندی محرم، نذری های خاص در این ماه، تکیه ها و بناهایی که آمیخته به معماری اسلامی بواسطه ماه محرم نقش بسته و هنوز سر پا مانده اند، همه و همه در قالب «گردشگری آیینی» هستند و نه فقط برای توریستهای داخلی و خارجی جذاب است بلکه می توان با برنامه ریزی برای نسل های امروزی(کودکان، نوجوانان و جوانان) آنها را معرفی نمود تا در هویت آفرینی برای این نسل سهیم بود.
بدین سان، به راستی غرب کشور نیازمند برنامه ریزی در حوزه «گردشگری آیینی» و معرفی آیین ها و مذهب ها و خاصیت های رفتاری اجتماعی خاص اقوام مختلفی است که در دل خود جای داده و حال، در وضعیت شیوع ویروس کرونا نیز می توان با بهره گیری از این ظرفیت ها در قالب گردشگری های شهری یا روستایی قدمی برداشت و باتوجه به بُعد مکانی، پتانسیل های موجود در حوزه «گردشگری آیینی» را به مردمان همان خطه یادآوری و قدمی در راه احیای آنها برداشت.
به راستی که این امر می تواند در کنار درآمدزایی و ایجاد اشتغال پایدار، مانع از استحاله فرهنگی و سوق پیدا کردن نسل های آینده به سمت فرهنگ های بیگانه شود، هویت افراد با تاریخ و گذشته معنا می یابد و «گردشگری آیینی» در این راه، جایگاه ویژه ای دارد که تا حالا مورد غفلت قرار گرفته است.
یادداشت از: شکیبا کولیوند، فعال گردشگری
