عصر توریسم: خراسان رضوی قنات، میراث گران بهایی که پیدایش آن در ایران به 5000 سال قبل باز می گردد، سال هاست بر اثر خشکسالی و به ویژه حفر چاه های زیاد در معرض تهدید قرار گرفته است؛ بطوریکه تا حالا خیلی از آن خشک و متروکه شده و یا میزان آبی که در آن جریان دارد، بسیار اندک است.
در واقع قنات یک فناوری استحصال آب از منابع سطحی زیرزمینی به حساب می آید که از هزاران سال قبل در کشور رایج بوده است. طی تمام سالیان مختلف در دشت های ایران قنات های مختلفی راه اندازی شد که بیشتر آن در ارتباط با خراسان رضوی و بخصوص شهرستان های گناباد و کاشمر است. تمام این ها در برهه های مختلف تاریخی حفر شد که علت آن هم انتقال آب از مناطق دارای بارش مانند ارتفاعات به دشت ها بود.
اما از دهه ۴۰ که عصر توسعه در ایران شروع شد، برنامه ریزان آینده ایران را از نظر منابع آبی در نظر نگرفته و ازاین رو به علت برداشت آسان و راحت آب به حفر چاه روی آوردند. در این زمان فناوری حفر چاه وارد ایران شده و این کار به راحتی امکان پذیر بود. در این پروسه پمپ ها به سادگی حجم زیادی از آب را به سطح می آورد. این پروسه تا زمان انقلاب اسلامی ادامه داشت. پس از انقلاب هم به علت این که هنوز قانونی براین موضوع تدوین نشده بود، هجوم برای حفر چاه در کشور افزوده شد و در نتیجه باز هم قنات ها لطمه دید.
در دهه ۸۰ که قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه تهیه و در سال ۸۲ در مجلس تصویب گردید، ضربه آخر بر پیکر قنات ها وارد شد. بر طبق این قانون بجای این که چاه های غیر مجاز مسدود و به احیای قنات ها پرداخته شود، به چاه های غیر مجاز پروانه تعلق گرفت.
در همین خصوص محمد شجعی، یک کارشناس بخش کشاورزی، در گفت و گو با ایسنا اظهار نمود: در این سال ها حفر چاه های عمیق، تخریب عمدی یا اتفاقی قنوات، خشکسالی های پی در پی و واقع شدن مسیر انتقال از مادرچاه تا مظهر در اراضی کشاورزی، باغات و منازل مسکونی سبب شده که قنوات رو به زوال باشد.
وی با اشاره به اینکه قنات قدمت ۵۰۰۰ ساله دارد، افزود: بیشترین قنوات در مرکز، شرق و جنوب شرق کشور قرار دارد. بعنوان نمونه قنات قصبه گناباد یکی از مهم ترین قنوات شرق کشور است.
این کارشناس بخش کشاورزی با اشاره به اینکه در تاریخ ایران یکی از بزرگترین مشارکت های مردم در ارتباط با طرح های آب رسانی قنوات بوده است، عنوان می کند: در خراسان رضوی قنوات قدمت دیرینه ای دارد.
شجعی بیان نمود: در دوران قدیم باستان یکی از مهم ترین منابع تامین آب استفاده از آب قنوات بوده که از آن برای آب آشامیدنی و کشاورزی استفاده می شد.
وی دلیل اصلی ایجاد خیلی از آبادی ها و شهرهای کشور را قنوات دانست و تصریح کرد: قزوین، یزد، کرمان و نیشابور از شهرهای است که با ایجاد قنوات به وجود آمده اند.
این کارشناس بخش کشاورزی با اشاره به اینکه قنوات شریان های حیات در منطقه به حساب می آید، اظهار داشت: هم اکنون در خراسان رضوی ۶۸۸۲ رشته قنات وجود دارد که ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب از این قنوات استحصال می شود.
شجعی در ادامه ضمن اشاره به این که ۱۲.۵ درصد آب استحصالی منابع آب زیرزمینی در خراسان رضوی از قنوات است، از استقرار ۱۷.۵ درصد قنوات کشور در این استان اطلاع داد و اظهار داشت: هرچند طول قنوات استان ۱۳ هزار کیلومتر است اما دولت ها از آغاز انقلاب تا آخر سال ۹۹ فقط حدود ۷۸۰۰ کیلومتر آنرا توانستند مرمت کنند که ۶۰ درصد آن با کمک خود مردم بوده است.
وی با تکیه بر ضرورت حفظ قنوات اظهار داشت: اگر بتوانیم آب قنوات را تثبیت نماییم، این مورد سبب تثبیت اشتغال و پایداری آن خواهد شد.
شجعی اضافه کرد: استقرار ۱۷.۵ درصد کل قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین ۱۲.۵ درصد آب بخش کشاورزی از قنوات، وجود بارزترین و کهن ترین قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین آب کشاورزی و شرب دام در حوزه های مختلف بخصوص در جنوب و مرکز استان از قنوات، استفاده از قنات بعنوان منبع تامین آب پایدار و متعادل کننده سفره های آب زیرزمینی، عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد برای استحصال آب و حفظ محیط زیست و وابسته بودن تامین معیشت خیلی از مردم و کشاورزان به قنوات سبب شده تا همه برای حفظ قنوات این میراث گرانبها تلاش کنند.
وی همین طور افت سطح آب های زیرزمینی، خشکسالی و تغییر اقلیم، توسعه چاه ها همگام با توسعه فناوری حفاری و پمپاژ تحت حمایت یارانه انرژی، افزایش هزینه احیا و مرمت قنوات، حفاری چاه ها بجای قنوات و گسستگی در نظام بهره برداری سنتی را از عوامل دیگری دانست که بر وضعیت اسفبار موجود قنوات بسیار اثرگذار است.
این فعال بخش کشاورزی در ادامه بازبینی در قوانین و دستورالعمل های مرتبط به حفر چاه بجای قنوات، توجه هر چه بیشتر به حریم کمی و کیفی قنوات، افزایش مشارکت مردم در مرمت قنوات، مهار سیلاب های فصلی برای تغذیه قنوات بخصوص در بالادست، کنترل توسعه بهره برداری از رودخانه ها و سرشاخه ها و… را از اصلی ترین راهکارهای حفظ قنوات دانست.
شجعی با اشاره به اینکه متوسط هزینه اجرای یک کیلومتر احیا و مرمت قنوات حدود هفت میلیارد تومان است، تصریح کرد: ۴۰ درصد قنوات در خراسان رضوی نیازمند احیا و مرمت است. پیشنهاد می شود طی یک برنامه پنج ساله در بودجه کشوری ردیفی برای مرمت قنوات در نظر گرفته شود.
وی همین طور بر لزوم ارائه تسهیلات ارزانقیمت به کشاورزان و مالکان قنوات برای احیا و مرمت آن تصریح کرد و افزود: عدم احتیاج به لوازم موتوری مثل پمپ و برق، عدم احتیاج به مراقبت شبانه روزی، عدم احتیاج به سوخت و جاده برای حمل آب، ارزانی آب قنات نسبت به آب چاه، وجود متخصص محلی برای راه اندازی و نگهداری آن، امکان بهره گیری از آب زیرزمینی در مناطق کوهستانی و ایجاد کار در محل و موجود بودن قنات بعنوان یک سرمایه همچون محاسن استفاده از قنوات به حساب می آید.
این کارشناس بخش کشاورزی تصریح می کند: بیشتر قنات های ایران در استانهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان مستقر است. البته حتی در استان پربارانی چون گیلان هم قنات وجود دارد.
قنات قصبه نخستین اثر خراسان رضوی در لیست سازمان جهانی یونسکو
در همین خصوص رسول صنوبری، رییس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه، در گفتگو با ایسنا با اشاره به اینکه ایران بیشترین تعداد قنات های دنیا را دارد، از وجود ۵۰ هزار قنات در این کشور اطلاع داد و بیان نمود: اگر این قنات ها نبود، دوسوم ایران خالی از سکنه بود و فقط در شمال البرز و غرب زاگرس امکان زندگی وجود داشت. همین طور قنات قصبه یکی از مهم ترین قنات های خراسان رضوی به حساب می آید که بعنوان نخستین اثر خراسان رضوی در لیست سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
وی افزود: اگر قنات ها نبود، بدون شک امکان زندگی در سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و همین طور کرمان، یزد، اصفهان و شیراز نبود و شکل گیری تمدن معماری، هنر، موسیقی و کشاورزی در این دوسوم از خاک ایران امکان پذیر نبود.
رئیس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه ضمن اشاره به این که از ۵۰ هزار قنات موجود در کشور فقط ۳۵ هزار قنات فعال است، درباره عظمت بنای قنات ها تصریح کرد: مجموع حفاری های عمودی در قنات ها که به آن اصطلاحا میله چاه گفته می شود با حفاری های افقی آن ۳۵۰ هزار کیلومتر است که چنین طولی به اندازه فاصله کره زمین تا ماه است. در واقع اجداد ما توانستند در چنین مقیاسی قنات حفر کنند. حال تنها کاری که ما امروز می توانیم انجام دهیم، این است که این آثار پرارزش را حفظ نماییم.
صنوبری با اشاره به اینکه خراسان رضوی بیشترین قنات را در ایران و گناباد بیشترین قنات را در این استان دارد، خاطرنشان کرد: یکی از سفارش های زرتشت پیش از ورود دین اسلام به ایران این بود که آب جاری کنید و سبزی بکارید تا به بهشت بروید. در دین اسلام هم به همین موضوع سفارش شده است. در واقع به علت همین واسطه مذهبی که ایرانی ها داشته اند، در این کشور ۵۰ هزار قنات حفر شده است.
وی افزود: امروز متاسفانه هر کجا چاه حفر کرده ایم، آب شور شده، EC آب بالا رفته، بیابان توسعه یافته و دشت نشست کرده است اما هر جا قنات حفر شده، بعنوان یک سازه پایدار دشت نشست نکرده و آب و خاک شور نشده است.
مشکلات عمده قنات های خراسان رضوی
همچنین هادی معماریان، عضو شورای پژوهش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، مسائل فنی(سازه فیزیکی قنات از بالادست مادر چاه تا مظهر و پایاب قنات از مظهر تا سطوح زیر کشت) و مسائل در ارتباط با بهره برداری و نگهداری قنوات را کمبود اعتبار تعمیر و نگهداری، نبود تمهیدات لازم برای پیشگیری از ورود سیلاب به داخل قنات ها، کمبود متخصصان محلی، عدم لایروبی، دفع زباله و فاضلاب محلی در آب قنات ها، خرده مالکی بودن بیشتر اراضی پایین دست قنات ها و تعدد مالکان و مهاجرت آنها به شهرها عنوان نمود.
وی اظهار نمود: در کنار تمام این مشکلات حفر بیش از اندازه چاه های عمیق بدون رعایت حریم قنات و خشکسالی های پی در پی توانسته نقش بسیار محسوسی در کاهش آبدهی قنوات استان داشته باشد.
معماریان افزود: بررسی های انجام شده روی آبدهی قنوات استان و مدل سازی های اقلیمی نشان داده است در بعضی از سناریوهای انتشار تغییر اقلیم، میانگین دبی ماهانه قنوات در دوره های آتی نسبت به دوره پایه یا وضعیت موجود کاهش محسوسی را تجربه خواهد نمود.
این کارشناس حوزه آب و خاک تصریح می کند: بر مبنای تحقیقات انجام شده، برای حفظ قنات های استان و کاهش مسائل و مشکلات مربوطه باید راهکار هایی همچون افزایش اعتبارات مشخص سالانه برای تعمیر و نگهداری قنات ها و تخصیص وام های کم بهره برای مرمت و بازسازی قنات ها ضروریست.
وی همین طور تعیین علمی حریم قنات ها و نظارت دقیق بر حفظ حریم آن و عدم ارائه مجوز حفاری چاه در حریم مربوطه، استفاده از فنون و روش های جدید برای مرمت و بازسازی قنات ها، پیشگیری از تقسیم آب همزمان با تقسیم زمین بین وارث از راه اصلاح قوانین موجود، نصب دستگاه و دریچه های کنترل دبی و ذخیره سازی آب در فصول غیرزراعی در قنات ها در صورت امکان، برنامه ریزی مناسب برای کاهش تلفات آب قنات ها در فصل زمستان با برنامه هایی مثل ذخیره سازی، پرورش ماهی، پرورش قارچ و تزریق آب به سفره های زیرزمینی را از دیگر راهکار ها برای حفظ قنات ها دانست.
وی تغذیه مصنوعی مادر چاه قنوات در بالادست به کمک روش های استاندارد آبخیزداری، کنترل و حفاظت حوضه آبخیز بالادست قنوات و پیشگیری از فعالیتهای مخرب انسانی مانند معدن کاوی در حوضه بالادست و یا نفوذ فاضلاب های روستایی به چاه های قنات و حفاظت مادرچاه و میله های قنات از ریزش و تخریب توسط سیلاب به کمک روش های حفاظتی و آبخیزداری را ضروری دانست.
در حال حاضر وضعیت قنات ها در کشور اصلا خوب نیست و ما به هر علتی منابع آبی زیرزمینی خودرا به هر شکل ممکن برداشت می نماییم. با این رویه نمی توانیم قنات ها را احیا کنیم؛ حتی اگر دولت منابع مالی کافی هم برای احیا بگذارد اما اگر رودخانه ها را احیا نکند، از سدسازی بی رویه جلوگیری نشود، روان آب ها را برای قنات ها هدایت نشده و از اضافه برداشت ها جلوگیری نکنیم، نمی توانیم قنات ها را احیا نماییم و هر سال شاهد خشک شدن تالاب ها یکی بعد از دیگری خواهیم بود.
به جرات میتوان گفت در ۲۰ سال قبل در حوزه قنات پیشرفت نداشتیم و به سمت احیا نرفته ایم که این شرایط می طلبد با وضعیت بارش ها تدابیر لازم در این خصوص اتخاذ و اعتبارات لازم برای احیای قنات ها اختصاص پیدا کند.
منبع: عصر توریسم
