عصر توریسم: ایرنا- سیستان و بلوچستان بعنوان پهناورترین استان کشور (طول شمال تا جنوب آن بیشتر از هزار و ۱۰۰ کیلومتر) با محیط زیست بکر و تنوع جانوری، گیاهی، آب و هوایی، داشتن دشت، کوه، بیابان و دریا و طبیعتی بی نظیر از ظرفیت بالایی برای جذب توریست برخوردار می باشد.
به گزارش عصر توریسم به نقل از ایرنا؛ محیط زیست یعنی محیط زندگی و همانگونه که از نام این کلمه پیداست این محیط جایی است که تمامی موجودات کره زمین در آن زندگی می کنند و به هم وابسته هستند.
در یک تعریف کلی می توان گفت محیط زیست از مجموعه شرایط بیرونی که در طول عمر یا زندگی یک موجود زنده مانند انسان بر او اثر می گذارد تشکیل شده است.
از دیدگاه جهانی، آب، خاک و هوا سه جزء عمده محیط زیست انسانی تلقی می شوند و هرگونه آلودگی آنها آلودگی محیط زیست محسوب شده و باید مورد توجه قرار گیرد.
رشد بیش از پیش جمعیت، افزایش تقاضا برای مواد غذایی و سایر نیازمندی های بشر، توسعه صنعت گردشگری و گسترش پدیده شهرنشینی و تشدید آلودگی محیط زیست، سلامتی و حیات موجودات زنده به ویژه انسان را با خطر جدی مواجه ساخته است.
حفظ محیط زیست، پاسخ به یکی از نیازهای امروز جامعه برای نگهداری بیش تر از محیط زیست و رعایت حقوق عمومی است و تخریب آن سبب نابرابری های اجتماعی و استفاده ‏های غلط از طبیعت و یکی از عوامل تضییع حقوق انسان ها به حساب می آید.
انسان بعنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روی زمین، حق دارد از نعمت های الهی استفاده نماید اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره ‏برداری از این نعمت الهی در خطر قرار گیرد و به عبارت دیگر انسان همان‏گونه که حق استفاده و بهره ‏مندی از محیط زیست سالم را دارد، مسوول درست استفاده کردن از آنرا هم است.
در این میان محیط زیست سیستان و بلوچستان زیبایی ها و شگفتی های خاص خودرا دارد که همیشه سبب جذب گردشگران بیشماری به این منطقه می شود.
زیستگاه های متنوع موجود در سواحل سیستان و بلوچستان شامل سواحل جزر و مدی، جنگل های مانگرو، زیستگاه های دریایی، زیستگاه های کوهستانی و صخره ای، زیستگاه های بیابانی و دشتی برای حضور انواع پرندگان مهاجر شامل آبزی و کنار آبزی شرایط مساعدی را فراهم ساخته است.
سیستان سرزمین اساطیری ایران نقش مهمی در پیدایش، شکل گیری و توسعه فرهنگ و تمدن در دنیای باستان داشته و این نقش در خاورمیانه و فلات ایران بیشتر ایفا شده، بطوری که شواهد باستانی فعلی بهترین مصداق برای این ادعا می تواند باشد.
بادهای ۱۲۰ روزه سیستان

سیستان زاییده رودخانه هیرمند و تالاب هامون است بطوریکه نوسان آب آنها چهره طبیعی و انسانی این منطقه را هم تحت تاثیر قرار داده است.
خشکسالی از سال ۱۳۷۸ به بعد صفت انبار غله بودن سیستان را به تاریخ سپرد درحالیکه تنها سطح کشت گندم از ۶۵ هزار هکتار پیش از خشکسالی به چهار هزار هکتار در سال زراعی ۸۳-۸۲ رسید.
خشکی دریاچه هامون سبب مهاجرت تعدادی از روستاییان و حاشیه نشینی در شهرها شد چونکه زندگی آنها وابسته به این نعمت خدادادی بود و این خشکی تغییراتی در اقتصاد و اجتماع کل سیستان را رقم زد.
علیرغم این فاجعه خیلی از مردم وطن دوست این دیار به خارج از منطقه مهاجرت نکرده و بوسیله خدمات دولت و استفاده از آب چاه نیمه ها توانستند در مقابل سختی های ناشی از خشکی تحمل کنند و بعنوان مرزدارانی غیور در این منطقه با مشکلات دست و پنجه نرم کنند.
اولین بخشی که از خشک شدن دریاچه هامون آسیب دید دامداری و پس از آن صیادی بود که صید انواع ماهیان و توزیع آن به داخل و خارج از سیستان متوقف گردید و سپس رکود کشاورزی و تغییرات آب و هوایی و وزش طوفان های شن از دیگر نتایج خشک شدن تالاب هامون است.
بادهای ۱۲۰ روزه از مشهورترین و اثرگذارترین بادهای محلی ایران زمین است که حدودا از ۱۵ خرداد تا اوایل مهر بر بخش شرقی کشور حاکم می شود.
نظر به اینکه رسوبات منطقه ریزدانه بوده و از حدود ۶۰، ۳۰ و ۱۰ درصد به ترتیب برای رس، سیلت و ماسه تشکیل شده است، این ذرات با وزش باد ملایم، حرکت کرده و بستر بسیار مناسبی برای طوفان های گرد و خاک و ماسه را فراهم می کنند.
این باد در منطقه زابل به «باد لوار» به مفهوم گرم و خشک مشهور است و دارای جهت شمالی و یا شمال غربی است و به سبب مدت وزش به نام بادهای ۱۲۰ روزه معروف است.
حداکثر سرعت باد در تیرماه تا ۱۰۰ کیلومتر در ساعت و در موارد نادر به بالای آن هم می رسد و متوسط سرعت باد در ماه های تابستان در حدود ۲۶ کیلومتر در ساعت و در ماه های زمستان به ۱۳ کیلومتر در ساعت می رسد.
جریان باد در سیستان در تمامی فصول سال به ویژه تابستان برقرار است.
این بادها در ابتدای بامداد آرام بوده، در ساعت ۹ و حدود ظهر به حداکثر سرعت خود می رسد و از بعدازظهر سرعت آن فروکش کرده و رفته رفته در ساعات شب بصورت نسیم ادامه داشته یا از حرکت می ایستد.
تالاب بین المللی هامون

تالاب یا دریاچه بین المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران بعد از دریاچه های خزر و ارومیه و هفتمین تالاب بین المللی جهان و یکی از ذخیره گاه های زیست کره در ایران واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان است.
این تالاب از سه دریاچه کوچک به اسامی هامون پوزک، هامون سابوری (صابری) و هامون هیرمند تشکیل شده که در زمان فراوانی آب به هم می پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را می سازند.
رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود آب به هامون است و رودخانه های خاش رود، فراه رود، هاروت رود، شوررود، حسین آباد و نهبندان در زمان پرآبی هم به تالاب هامون می ریزند.
وسعت تالاب هامون در زمان پرآبی ۵۶۶۰ کیلومترمربع است.
حیات دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است و این وابستگی سبب شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم به وجود آورد.
تالاب هامون در چهارمین کنگره جهانی ذخیره گاه های زیست کره که روزهای پایانی سال ۹۴ در لیما پایتخت پرو انجام شد از طرف سازمان یونسکو بعنوان ذخیره گاه زیست کره ثبت گردید که بدین ترتیب تعداد ذخیره گاه های زیست کره در ایران به ۱۲ مورد بالا رفته است.

خشکسالی و قطع آب رودخانه هیرمند در 2 دهه گذشته سبب خشکیدن تالاب بین المللی هامون و نابودی زیستگاه انواع پرندگان و حیوانات وحشی شد و ساکنان اطراف هامون را با مشکلات مختلفی روبرو و مجبور به مهاجرت کرد.
تلاش دستگاه های دست اندرکار و جاری شدن سیلاب های مقطعی و دشتمال از افغانستان در بعضی سالها در مقاطع کوتاه منجر به آبگیری بخش هایی از این تالاب شده اما حفظ پوشش گیاهی و تثبیت بهتر هامون ها برای مهار پدیده گرد و غبار در شمال استان مستلزم یک برنامه دقیق هدایت آب در بستر تالاب هامون است که این مهم بوسیله ورود دشتمال های فصلی و حق آبه تالاب از محل چاه نیمه ها انجام می شود.
دشتمال به آب های جاری شده ناشی از باران مقطعی در دشت های حوضه هیرمند گفته می شود که دولت افغانستان تا حالا امکان کنترل آنرا نداشت اما حالا با ساخت سد کمال خان احتمال کنترل روان آبهای ناشی از دشتمال را هم پیدا کرده و هامون را در معرض خطر نابودی کامل قرار داده است.
تالاب بین المللی هامون گنجایش ۱۳ میلیارد مترمکعب آب دارد و در داشتن حق آبه مظلوم واقع شده است چونکه افغانستان به تعهد خود در تخصیص حق آبه این تالاب پایبند نبوده در حالی که حق آبه ایران ۸۲۰ میلیون مترمکعب در سال است.
اهمیت پناهگاه پرندگان و حیات وحش هامون از بعد ملی و بین المللی قابل توجه است.
در زمان پرآبی تالاب هامون تعدادی از پرندگان بصورت مهاجر عبوری و برخی برای گذراندن فصل تولید مثل به این تالاب مهاجرت می کنند که این امر باعث ایجاد تنوع زیستی و چشم اندازی متفاوت در این پهنه اکولوژی می شود.
گونه هایی مانند پرستوی دریایی، چوب پا، چنگر معمولی، چنگر نوک سرخ، حواصیل، کاکائی، بوتیمار و فلامینگو در هامون هیرمند و در بخش هایی از هامون سابوری همچون جلوه های زیبا و چشم نواز تالاب است.
این منطقه همین طور تنوع گیاهی فراوانی دارد که از نمونه های آن می توان به گیاهان دم اسبیان اشاره نمود.

تالاب جازموریان

تالاب جازموریان یکی از ظرفیت های برجسته و بسیار مطلوب سیستان و بلوچستان است که متاسفانه به سبب تخصیص نیافتن حق آبه آن، خشکیده و مردم شهرستان های مجاور را با مشکلات عدیده ای روبرو کرده است.
این تالاب با گستره حوضه آبریزی حدود ۷۰ هزار کیلومترمربع معادل ۲ برابر دریاچه ارومیه در ۵۶ کیلومتری غرب شهرستان دلگان و پنج کیلومتری روستای چاهکیچی واقع شده که ۴۹ درصد آن در زمینه سیستان و بلوچستان و ۵۱ درصد در زمینه استان کرمان قرار دارد.
نیمه باختری این حوضه به وسعت ۳۵ هزار و ۶۰۰ کیلومتر مربع در استان کرمان و نیمه خاوری آن به وسعت ۳۴ هزار کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.
دشت های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان و دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در محدوده این حوضه آبریز واقع شده اند.
تالاب جازموریان بعنوان یک منبع قابل توجه آب شیرین به جهت خشکسالی های مداوم در سالهای اخیر به کانون بحرانی ریزگردهای جنوب استان سیستان و بلوچستان و استان کرمان تبدیل گشته که کم توجهی به این مساله سبب مشکلات جبران ناپذیری برای شهرستان دلگان شده است.
ساخت ۳۶ سد و بندخاکی و بتونی در استان کرمان همچون سد عروس، سد هلیل رود و سد استقلال سبب به نفس افتادن تالاب هامون جازموریان شده است بطوریکه این تالاب خشک شده و اگر درمانی مناسب برای احیای آن تجویز نشود خطرات جبران ناپذیری برای مردم و منطقه دلگان و بخش جلگه چاه هاشم رقم خواهد زد.
تمساح پوزه کوتاه یا گاندو

گاندو شناسنامه و سند زنده موجودیت سیستان و بلوچستان از دوران باستان تا حالا و عامل ماندگاری آب در برکه ها و هوتک هاست که به همین سبب در نزد مردم منطقه از تقدس خاصی برخوردار و وجود آنرا نعمت می دانند و معتقدند هرجا گاندو باشد آب فراوان وجود دارد.
تمساح پوزه کوتاه ایرانی با نام محلی گاندو (در بلوچستان) همچون گونه های باارزش ملی ایران و در معرض تهدید نسل بوده که در آخرین طبقه بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال ۲۰۱۵ در گروه صدمه پذیر قرار گرفته است.
یکی از مناطق حائز اهمیت زیست محیطی برای گاندو بخش هایی از نواحی جنوب سیستان و بلوچستان معروف به زیستگاه گاندو تمساح پوزه کوتاه مردابی (crocodylus palustris) است.
این نواحی بعنوان غربی ترین محدوده پراکنش تمساح مردابی در سطح جهان به شمار می روند و محدوده زیستگاهی و پراکنش اینگونه باارزش از حوزه شهرستان راسک شروع شده و در راه رودخانه سرباز و باهوکلات دشتیاری که جمعیت چشمگیری از مردم محلی در اطراف آن زندگی می کنند ادامه می یابد و در نزدیکی خور باهو ختم می شود.
منطقه حفاظت شده گاندو در محدوده باهوکلات دشتیاری در سال ۴۹ با نام منطقه حفاظت شده باهوکلات ثبت و اعلام گردید و در سال ۶۱ به جهت زیست گونه منحصر بفرد تمساح پوزه کوتاه ایرانی که در اصطلاح محلی “گاندو” گفته می شود، به منطقه حفاظت شده گاندو تغییر نام داده شد.
این منطقه دارای اقلیم خشک و گرم است و گونه های مهم گیاهی نظیر جنگل های حرا، چش و میوه های گرمسیری موز و انبه به طور دست کاشت و از گونه های مهم جانوری گاندو، خرس سیاه، کاراکال، جبیر، سنجاب بلوچی و لاکپشت های سبز زیست می کنند.
به گفته مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان بر طبق سرشماری انجام شده از طرف کارشناسان این اداره کل، تعداد گاندوها یا تمساح های پوزه کوتاه ایرانی که در این استان زندگی می کنند به ۲۰۰ سر رسیده است.
وحید پورمردان اضافه کرد: جمعیت این حیوان در سراسر جهان حدود ۲ هزارو ۴۰۰ سر بیشتر نیست که آنها هم در برکه هایی که درحال خشکی است در معرض خطر قرار دارند.
نسل اینگونه در سطح جهان در معرض خطر نابودی قرار دارد و بعنوان یک جانور نادر در جهان مطرح است.
خرس سیاه بلوچی

خرس سیاه بلوچی که در زبان مردم بلوچ سیستان و بلوچستان با اسامی «مَم» و «هرس» شناخته شده یکی از شاخص ترین گونه های زیبا و نادر حیات وحش در شهرستان نیکشهر است که از قرن ها پیش تا حالا در این منطقه از ایران زندگی می کند و جثه متوسط در میان گونه های دیگر خرس ها دارد و طول بدن این جانور باتوجه به شرایط محیطی و نوع تغذیه متغیر بوده و از ۱۳۰ تا ۱۸۰ سانتی متر است.
خرس سیاه بلوچی بر خلاف دیگر همنوعان خود خواب زمستانی ندارد و با جثه ای کوچک تر از خرس قهوه ای دارای گوش هایی به نسبت بزرگتر، موهای بلند و سیاه و در وسط سینه لکه سفیدی به شکل ۷ است.
خرس سیاه آسیایی یکی از هشت گونه خرس دنیا است که فقط در قاره آسیا از ژاپن تا ایران پراکندگی دارد و تخریب زیستگاه آن یکی از عمده دلیلهای در معرض خطر انقراض قرار گرفتن اینگونه است.
پلنگ ایرانی

پلنگ ایرانی را باید آمیزه ای منحصربفرد از غرور، زیبایی، ابهت، قدرت و وقار دانست، گربه سانی قوی و درعین حال چابک و سریع با حمله های کشنده که کوهستان های خیلی از نقاط دنیا همچون پنج منطقه سیستان و بلوچستان عرصه حضور اوست.
این گونه دارای گسترده ترین پراکنش در بین گربه سانان بزرگ دنیا است و در گذشته در شمال آفریقا و همین طور عمده قسمت های جنوب صحرای بزرگ آفریقا وجود داشت.
خارج از آفریقا، گستره پراکنش پلنگ به سمت شرق تا آسیای صغیر، ایران، هندوستان، سری لانکا، آسیای جنوب شرقی، چین، تبت و خاور دور و روسیه امتداد داشت ولی امروزه محدوده پراکنش آن بسیار محدودتر شده است.
به دلیل قابلیت سازگاری بالا، در انواع زیستگاه های کوهستانی، استپی، جنگلی و بیابانی تمام استانهای کشور با تراکم نه چندان بالا زیست می کند.
بیش از ۳۰ درصد جمعیت پلنگ در ایران در شمال شرقی کشور وجود دارد و استانهای خراسان رضوی و شمالی، گلستان، مازندران، سمنان و سیستان و بلوچستان و بسیاری دیگر از استانها پلنگ دارند.
مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار داشت: اینگونه در سیستان و بلوچستان از مرکز تا جنوب استان به ویژه در زمینه شهرستان های نیکشهر، ایرانشهر، سرباز و کنارک دیده می شود.
پلنگ در مناطقی که آرامش داشته باشد روز و شب فعال است و دارای قلمرو بوده و بصورت انفرادی زندگی می کند.
پور مردان اضافه کرد: پلنگ خسارات زیادی را به مردم محلی سیستان و بلوچستان وارد میکند اما جالب اینجاست که مردم این دیار تا حالا اقدامی برای کشتن این حیوان نکرده اند چونکه اعتقاد دارند همانطور که ما از این طبیعت سهم داریم حیوانات و آفریده های خداوند هم سهیم هستند و این حیوانات برکت طبیعت و زندگی هستند و با کشتن آنها برکت از سفره هایشان رخت بر می بندد.
گربه شنی

گربه شنی یا «گیابان گربگ» گربه سان کوچکی است که در مناطق شن زار بیابانی آفریقای شمالی، عربستان، آسیای مرکزی، ایران و پاکستان زیست می کند و یکی از جانواران کمیاب ایران است که در سیستان و بلوچستان با آسودگی خاطر به گشت و گذار می پردازد.
گربه شنی با اسم علمی (Felis margarita) یکی از ناشناخته ترین گربه های طبیعت ایران است که در دنیا هم به خاطر شرایط خاص زیستگاهی این گربه اطلاعات کمی از آن وجود دارد.
مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار داشت: اینگونه یکی از جانوران کمیاب ایران است و به سختی می توان آنرا مشاهده کرد بگونه ای که پایش آن هنوز کامل نشده اما در زیستگاه های منتهی به کویر دشت سمسور بزمان و منطقه شکار ممنوع بلبل آباد سیستان و بلوچستان زیست می کند و باتوجه به ممنوعیت شکار و حفاظت های لازم، اینگونه در مناطق مورد اشاره در معرض تهدید قرار ندارد.
این حیوان بعنوان یکی از گونه های در معرض خطر انقراض در دشت ها و مناطق بیابانی ایرانشهر زیست می کند که از طرف سازمان حفاظت محیط زیست بعنوان نماد حیات وحش این شهرستان معرفی شده است.
لاک پشت های دریایی

بیش از ۲۰ نقطه از سواحل ماسه ای چابهار، دشتیاری و کنارک همچون گواتر، لیپار، تنگ، کچو، پُشت، کوپان سر و پزم از با اهمیت ترین زیستگاه ها و سایت های تخمگذاری لاک پشت های دریایی به ویژه لاک پشت های سبز هستند.
لاک پشت های دریایی از موجودات در معرض انقراض جهانی و جزو لیست گونه های حفاظت شده «IUCN» هستند که برای چرخه حیات دریا بسیار مفید بحساب می آیند.
اغلب گونه های لاک پشت سبز و گاها لاک پشت منقار عقابی بیشتر مراحل زندگی خود شامل تولید مثل (جفت گیری و تخمگذاری) و تغذیه را در مناطق ساحلی دریای عمان سپری می کنند.
لاک پشت های دریایی در بیش از ۱۵۰ کشور جهان بعنوان گونه های حمایت شده تلقی می شوند و در سواحل سیستان و بلوچستان هم برنامه های پایش و حفاظت از زیستگاه های تخمگذاری لاک پشت های دریایی در خلال یک دهه گذشته بطور مداوم و هر ساله اجرا می شود.
سوسمار باغی هندی

سوسمار باغی هندی از گونه های جانوری زیباست که زیستگاه آن در ایران تنها استان سیستان و بلوچستان است و علاقه مندان طبیعت و حیات وحش می توانند اینگونه جانوری را در اطراف رودخانه های نهنگ و سرباز تماشا کنند.
این گونه در کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، نپال، بوتان، هند، سریلانکا، بنگلادش، برمه، تایلند، مالزی، ویتنام، کامبوج، چین، اندونزی، سنگاپور، عمان و برونه ای دیده می شود.
مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار داشت: سوسمار باغی هندی در نزدیکی رودخانه نهنگ سراوان زیست می کند اما گزارشاتی در خصوص مشاهده اینگونه در شهرستان سرباز هم وجود دارد.
مطالعه درباب اینگونه جانوری هنوز انجام نشده اما مناطق پراکنش سوسمار باغی هندی در سیستان و بلوچستان در شهرستان های سراوان، سرباز و جالق است.
معضلات محیط زیست
مصرف بیش از اندازه منابع و تولید فراوان پلاستیک سبب ایجاد بحران جهانی دفع زباله می شود و کشورهای درحال توسعه اغلب معروفند به تولید بیش از اندازه زباله و آشغال و رها کردن آنها در اقیانوس ها؛ پلاستیک، فست فود، بسته بندی و وسایل الکترونیکی بی ارزش سلامت انسان ها را تهدید می کند و دفع زباله یکی از اشکالات اساسی فعلی محیط زیست شده است.
افزایش دما، گرد و غبار و کم آبی از دیگر معضلات محیط زیست در سیستان و بلوچستان به حساب می آید که گاهی این معضلات سبب گسترش بیماریهای عفونی می شود.
به گفته مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان؛ کوره های آجرپزی سنتی هم بدلیل غیر استاندارد بودن خط تولید و استفاده از سوخت مازوت، طیفی وسیع از گازهای سمی و ذرات گرد و غبار را در فضا نشر می دهند که تغییر سیستم احتراق و استفاده از پمپاژ دیزل و ایجاد فضای احتراق حفاظت شده و فیلتراسیون مناسب از ضروریات این واحدهای تولیدی در امتداد اجرای قانون هوای پاک و کاهش آلایندگی هواست.
با توجه به شیوع ویروس کرونا در کشور و ناقل بودن پسماندهای پزشکی و بیمارستانی، مدیریت این بخش در زمان حاضر از اهمیت مضاعفی برخوردارست که بیش از پیش باید مورد توجه مردم و متولیان قرار گیرد.

منبع: