پژوهش «شناخت نقشه‏ های نوظهور فرش دستباف دوره قاجار» در جهت اهداف گروه پژوهشی هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری که همان آفرینش ابداعی یا بازآفرینی آثار درجه یک و هویتی هنرهای سنتی است در این مرکز انجام شد.
به گزارش عصر توریسم به نقل از ایسنا و به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سید عبدالمجید شریف زاده ـ رئیس گروه پژوهشی هنرهای سنتی ـ در این حوزه اظهار نمود: این پژوهش توسط لیلا نفیسی نیا، کارشناس پژوهشی این مرکز انجام شده است. به صورت کلی مطالعه و شناخت فرش ایران در دوره های مختلف تاریخ ایران، به شکلی مطالعه خود تاریخ این کشور است؛ چونکه این هنر یکی از مهم‏ترین هنرهای مردمی و سنتی به حساب می آید. این پژوهش هم به دنبال آن است که تفاوت های بارز قالی ‏های دوره قاجار با فرش ‎های دوره‏ های قبل را مشخص و به مطالعه عوامل مؤثر در بروز تحولات فرش این دوره بپردازد.
او اظهار داشت: بدین سان از راه منابع مکتوب همچون کتب، منابع و سایت ها و هم مصاحبه با اساتید فن، مجموعه ‎ای از نقشه ‎های مختص این دوره مشخص و ارائه شد و بر مبنای مضمون و محتوای این نقشه‎ ها، طبقه ‎بندی طرح ‎های این دوره انجام شده است.
شریف زاده در ادامه با اشاره به اینکه «در دوره قاجار با ایجاد تغییرات در نظام سنتی جامعه و رواج انواع صنایع و تکنیک های تولید، تغییرات بسیاری در فرش بوجود آمد که همچون محسوس‎ ترین این تغییرات، بروز نقشه ‎های جدید و متفاوت با دوره ‎های پیشین، ابعاد خاص فرش‎ ها و کاربری ‎های جدید است»، تصریح کرد: قالی های تصویری نمونه شاخص این تغییر است که بر پدیده تصویرگری در فرش تاکید می‎ ‎کرد.
او بعضی از عوامل گرایش به این مورد را گرایش به هنر غرب و طبیعت ‎پردازی، تحت تاثیر ارتباط با فرهنگ غرب، ظهور عکاسی، چاپ سنگی، نقاشی قهوه خانه ‎ای و علاقه به موضوعات ادبی و فرهنگ باستانی ایران و کشف محوطه ‎های باستانی و معرفی آثار دوره ‎های قبل به شکل فراگیر اعلام نمود.
رئیس گروه پژوهشی هنرهای سنتی پژوهشگاه اضافه کرد: در دوره قاجار علاوه بر دربار، خیلی از صاحب منصبان و والیان حکومت های محلی هم اشتیاق زیادی به فرش بعنوان محصولی فاخر و هنرمندانه پیدا کردند و تعدادی نقشه و طرح به نام بعضی از آنان شهرت یافت که از آن میان می ‎توان به طرح مشهور به گلدانی ظل السلطانی، طرح مستوفی، طرح وزیری و طرح بختیار اشاره نمود.
او اظهار نمود: در اواخر این دوره با عنایت به اقبال اروپا و آمریکا به فرش های ایرانی که از صادرات آن در دوره ناصرالدین شاه و شرکت در نمایشگاه های بین المللی شروع شده بود، شرکتهای خارجی همچون زیگلر و کمپانی شرق، مشغول تولید فرش در ایران شدند که بعدها منجر به تاسیس شرکت سهامی فرش ایران شد.
به قول شریف زاده، دوره قاجار، دوره معرفی فرش ایران به جهانیان و رونق تجارت بین المللی فرش بود تا جایی که در سال ۱۹۰۶ میلادی ۱۷ کشور دنیـا از خریـداران فرش ایران بودند.

او رایج ‏ترین نقشه‎ های دوره قاجار را در دو دسته کلی قرارداد و اظهار داشت: دسته نخست نقشه ‎های کهن شامل نقشه ‎های عشایری و روستایی، نقشه های دوره صفوی همچون ترنج دار، لچک و ترنج و شاه عباسی‏ های افشان، نقشه های هراتی بخصوص هراتی‏ های گلدانی و افشان که در این گروه خیلی از طرح ‏های پیشین قرار می ‏گیرند و همانند گذشته ساختارهای مسلطی مانند لچک ترنج و ترنجی سیمای کلی فرش‏ های قاجاری را تشکیل می‏ دهند.
شریف زاده دسته دوم را نقشه های نوظهور شامل نقشه ‏های تصویری (مضامین روایی و ادبی، مناظر و شخصیت‎ ها)، نقشه های منسوب به رجال (ظل السلطانی، مستوفی و… )، نقشه ‎های نیمه تجریدی (گل فرنگ، درختی حیواندار)، نقشه های عجیب و غریب ( نقش اجنه، واق واق و…) و نقشه‏ های اقتباسی (قفقازی، گوبلنی و… ) عنوان نمود و اضافه کرد: بزرگترین مرکز قالیبافی ایران در زمان قاجار اراک (سلطان آباد) و نواحی اطراف آن دانسته شده است. طرح ها و نقوش فرش قاجار در مقایسه با طرح های پرتکلف، فاخر و درباری دوره درخشان فرشبافی ایران، دوره صفوی، ساده و عامیانه است.
او در انتها با اشاره به اینکه ظهور و گسترش طرح های تصویری و اقتباسی، مهم ترین پدیده در طرح و نقش قالی های این دوره است، خاطرنشان کرد: نقوش به کار رفته در این فرش‏ ها به استثنای طرح های تصویری، بیشتر گیاهی است و نقوش حیوانی، بخصوص حیوانات غیرواقعی تا حدودی حضور یافته است و گرایش به واقع گرایی و طبیعت پردازی در ترسیم نقوش از دیگر خصوصیت های قالی های قاجار به حساب می آید.

منبع: