عصر توریسم: «موسیقی بخشی های خراسان» و «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار»، «مهارت ساختن و نواختن عود»، «ردیف موسیقی ایران» و «مهارت ساختن و نواختن کمانچه» میراث موسیقی ایران است که در لیست میراث ناملموس یونسکو ثبت جهانی شده اند، حالا پرسش این است این عناصر بعد از ثبت جهانی، در چه جایگاهی قرار گرفته اند و چقدر با نام ایران تجلی پیدا کرده و محفوظ مانده اند؟
بهروز وجدانی ـ مسؤول تهیه پرونده «موسیقی بخشی های خراسان» و «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» که به عنوان مشاور در تهیه سه پرونده دیگر با موضوع موسیقی نقش داشته است، در گفت و گو با ایسنا به پرسش هایی درباره ی جایگاه و وضعیت این عناصر بعد از ثبت جهانی در یونسکو، پاسخ داد.
با توجه به اینکه این مساله مطرح است که پرونده های میراث جهانی بعد از ثبت در یونسکو بطور معمول رها می شوند. ارزیابی شما از وضعیت و جایگاه «موسیقی بخشی های خراسان» و «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» و دیگر پرونده های جهانی در زمینه موسیقی، همچون «مهارت ساختن و نواختن عود»، «ردیف موسیقی های ایران» و «مهارت ساختن و نواختن کمانچه» چیست؟
تا حالا ۷۰۰ پرونده در لیست میراث ناملموس یونسکو از طرف کشورهای عضو کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو ثبت شده است. ۲۱ پرونده هم از طرف ایران از سال ۲۰۰۹ و تا حالا در یونسکو ثبت شده است که از میان آنها پنج پرونده به حوزه موسیقی مربوط می شود و در مجموع جهانی هم یک سومِ پرونده های ثبتی به رقص و موسیقی مربوط می شود. این مساله نشان میدهد که موسیقی در زمینه میراث فرهنگی ناملموس چه جایگاه والایی دارد.
در کنوانسیون چهل ماده ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو آمده است که میراث ناملموس برخلاف میراث ملموس، باید زنده و سیال باشد، یعنی باید در مناطق یک کشور یا کشورهای مختلف جریان داشته باشد و یک استمرار تاریخی داشته باشد، در صورتیکه هر کدام از میراث ملموس به منطقه خاص خودشان تعلق دارند.
پس از اینکه یک پرونده به ثبت رسید، باید طبق ماده ۱۴ کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو، به آموزش، افزایش آگاهی و ظرفیت سازی آن اثر پرداخت و اقدام اصلی پس از ثبت تازه آغاز می شود. وزارت میراث فرهنگی با کمک دیگر نهادهای رسمی کشور چه دولتی و چه خصوصی باید به این اقدامات بپردازند.
گرچه کشورها عضو یونسکو و کنوانسیون آن هستند و متولی آن وزارت میراث فرهنگی است، اما تهیه و ثبت پرونده و حفظ آن باید با کمک و یاری بخش های دیگر صورت گیرد. برای «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» و «موسیقی بخشی های خراسان» من مسؤول ثبت آنها بودم، اما از افراد متخصص و کارشناس دراین زمینه کمک گرفتم و سه پرونده «عود»، «کمانچه» و «ردیف های موسیقی ایران» با همکاری خانه موسیقی انجام شد که پژوهشگران این مجموعه همچون بنده در آن نقش داشتیم. پس از ثبت هم باید این همکاری ادامه داشته باشد تا این میراث جهانی فراموش نشود.
روح کنوانسیون یونسکو بقای میراث ناملموس است و حفاظت میراث ناملموس بیشتر کار مردم است تا نهادهای دولتی، این نهادها می توانند ارائه دهنده پرونده ها و بسترساز بسیاری از قوانین و مقررات ظرفیت سازی ها باشند، اما به هیچ وجه بدون همکاری مردم و متخصص های حوزه های میراث ناملموس موفق نمی شوند که آنرا حفظ کنند.
بالاخره آن چه که موجب می شود نوروز چند هزار سال در ایران ادامه پیدا کند، بخش نامه های دولتی نبوده و خود مردم بودند که باتوجه به امکاناتی که در هر زمانی داشتند، نگذاشتند چراغ این آیین خاموش شود. نمی توان اظهار داشت که حفظ «ردیف های موسیقی ایرانی» که نخستین پرونده ثبتی در زمینه موسیقی بود، کار دانشگاه ها و مراکز دولتی است، این «ردیف های موسیقی» که شامل هفت دستگاه و پنج آواز است از زمان ناصرالدین شاه شکل گرفته و برمبنای همان زمان حفظ شده است و کماکان برمبنای هفت دستگاه و پنج آواز و تعداد بی شماری گوشه است. افراد هم باتوجه به امکانات و ذوق مردم و خودشان دست کاری در آن انجام داده اند که اگر مورد پسند مردم بوده، حفظ شده است.
در حقیقت صیانت از پنج پرونده ثبتی موسیقی در یونسکو کار مردم است که درباره ی آنها آموزش می بینند و اساتید بر اثر سنت هایی که یاد گرفتند آنرا آموزش می دهند نه برمبنای بخش نامه ها، قانون و مقررات.
“ثبت” یکی از راه های حفاظتی برای بقاء آیین ها و میراث ناملموس یک کشور است و همین اقدام سبب می شود این میراث ادامه پیدا کند و اعتبار و شأن مجریان آنها بالا رود و با ثبت جهانی یک پدیده، نوع نگاه ها به آن متفاوت می شود.
به خاطر خاصیت این پنج پرونده تا وقتی که نقش و کارکرد فرهنگی و اجتماعی در جامعه ایفا و مردم از آن استقبال کنند، این آثار تقویت می شوند. بطور معمول کمک های دولتی و نهادهای مردمی هرچه بیشتر و تنگاتنگ تر باشد، امکانات بیشتری شامل حال حفاظت آن اثر می شود. از سویی هم مسؤولان ذی ربط متوجه می شوند که باید برای اثری که ثبت جهانی شده است، اعتبارات بیشتری در نظر بگیرند.
هر کشوری برمبنای کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو نیز باید پس از ثبت، هر چند سال یک دفعه گزارش اقدامات حفاظتی که برای اثر انجام داده را به یونسکو بدهد، پس در این مورد نباید دست ما خالی باشد و باید کارهایی انجام داده باشیم تا بتوانیم گزارش این اقدامات را به یونسکو ارائه دهیم. در هر صورت ثبت یک اثر در لیست میراث جهانی یا ملی بسیار مهم تر از ثبت نشدنش است.
درباره گستره جغرافیایی سازهای «عود»، «کمانچه» و «دوتار» در ایران توضیح می دهید؟
یکی از سوالاتی که در یونسکو هم مطرح می شود همین است که گستره جغرافیایی هر اثر در یک کشور کجا است و اگر مشترک بین چند کشور است، هر کشور جداگانه این گستره جغرافیایی را در پرونده اثر تشریح کند.
«دوتار» قرن هاست در بسیاری از قسمت های ایران نواخته می شود، اما برای اینکه بتوانیم پرونده آنرا در یونسکو آسان تر و بهتر ارائه دهیم، مناطق اصلی را آن مشخص کردیم. گستره جغرافیایی این ساز در خراسان (شمالی، رضوی و جنوبی)، ترکمن صحرا و مازندران است.
«کمانچه» هم در بسیاری از استانها چه به شیوه ردیف دستگاهی و چه بصورت موسیقی محلی با مهارتهای مختلف نواخته می شود. گستره آن در سه حوزه ترکمن صحرا، آذربایجان و لرستان است. در پرونده این آثار هم این محدوده جغرافیایی ذکر می شود و هم اینکه در این محدوده ها چه تفاوت ها و تشابه هایی دارند. از نظر یونسکو ساز به عنوان یکی از ابزارهای بیان فرهنگی است و برای آن مهم این است که برای ثبت جهانی آنها زیاد وارد مسائل فنی سازشناسی نشویم. پرونده را باید بصورت غیرتخصصی که قابل درک باشد، ارائه دهیم.
پرونده «مهارت ساختن و نواختن عود» هم که با اشتراک کشور سوریه به ثبت جهانی رسیده است و منشأ ایرانی دارد و «بربط» نام داشته است، در خارج از ایران و در تمام کشورهای عربی و حتی ترک زبان هم ساخته و هم نواخته می شود. در ایران هم در استان خوزستان، جنوب سیستان و بلوچستان و بنادر و جزایر جنوبی ساخته و نواخته می شود. ساز «عود» در کشورهای عربی کاسه اش بزرگ است و در ایران سایز متوسطی دارد و در ترکیه کوچک است.
البته چند وقتی است که همه سازها در اطراف تهران، کرج و استان مرکزی ایجاد می شود.
بعد از ثبت جهانی، آیا گستره جغرافیایی این سازها تغییر پیدا کرده است؟
ما آماری نگرفته ایم که این سازها پس از ثبت جهانی اشاعه پیدا کرده است، اما بعید نیست که این اتفاق افتاده باشد؛ چونکه موضوع جدید و عجیبی نیست، اما تا حدود ۱۰۰ سال نگذرد، نمی توان خاطرجمع شد که مورد استقبال مردم جامعه قرار گرفته است یا خیر.
اگر منظور از این سوال این است که آیا این ثبت موجب ارزش، احترام، اعتبار و رواج بیشتر برای یک اثر می شود، پاسخ من بله است و آیا در مناطق جدید هم شاهد رواج این پدیده می شویم، اساسا پاسخ مثبت است. سفره هفت سین نوروز ممکنست تولید کارخانه کشور دیگری باشد و این یعنی رواج این اثر در جاهای دیگر.
«عود»، «دوتار» و «کمانچه» چقدر توانسته اند با نام ایران تجلی پیدا کنند؟ یعنی دنیا چقدر این سازها را با نام ساز ایرانی می شناسد؟
آن چه که مسلم است، این است که اگر کسی موسیقی دان باشد وقتی «کمانچه» را ببیند به آسانی می داند که این ساز برای کجاست، اما اینکه مردم عادی چقدر دراین زمینه اطلاعات داشته باشند، به تبلیغات یونسکو و ارتباط جمعی جهان بستگی دارد و فقط به ما مربوط نیست. الان همه می توانند به سایت یونسکو بروند و از آثار ثبت شده آگاه شوند.
نگرانی هایی درباره ی ثبت سازهای ایرانی به نام کشورهای دیگر، همچون تار و سه تار وجود دارد، آیا اقدامی برای ثبت این سازها انجام شده است؟
مسأله ای که مردم نمی دانند، “سهمیه” است. چند سال است که هیچ کشوری در دنیا مجاز نیست که در دوره یک ساله بیش از یک پرونده عرضه نماید. در گذشته این محدودیت را نداشتیم و همین باعث شده پنج پروند در سال ۲۰۱۰، به نام ایران ثبت گردد ولی هم اکنون محدودیت وجود دارد. برنامه ما این است مابقی سازهای ایرانی هم به ثبت برسانیم اما مساله سهمیه وجود دارد. همین طور میراث فرهنگی ناملموس فقط برای موسیقی نیست و گرچه موسیقی عنصر مهمی است اما صنایع دستی، آیین ها، باروها، سنت ها، گویش ها و… هم در این لیست جای دارند. باید باتوجه به سهمیه یا به نام خود کشور و یا مشترک با کشورهای دیگر سازهای دیگر ایرانی را به ثبت جهانی برسانیم.
توضیح دهید که چرا پرونده «موسیقی بخشی های خراسان» برای ثبت جهانی انتخاب شد؟
طبق مقررارت و ضوابط یونسکو کشورها باید از کلی گویی پرهیز کنند. بر این اساس نمی توان همه موسیقی های ایرانی را در یک پرونده جا داد و با این مبادرت به یونسکو این پیام را منتقل می نماییم که برخلاف قوانین مشخص شده آن عمل کردیم و اگرچه از قوانین باخبر بودیم، باز کار خودمان را کردیم و این پیامی منفی است. موسیقی بخشی های خراسان شمالی هم پیشنهاد من بود. موسیقی بخش های دیگر هم مانند موسیقی قشقایی ها، بختیاری ها، عاشیقی و… می توان بصورت جز به جز در پرونده های دیگر برای ثبت ارائه داد. موسیقی بخشی ها هم در خراسان شمالی است و هم در ترکمن صحرا که آنرا هم جدا کردیم و فقط موسیقی بخشی های خراسان شمالی را به یونسکو ارائه دادیم.
